Науқастың функциональды жағдайын бағалау: ақыл есін, төсектегі жағдайын, тері жабындыларын, тыныс алуын бағалау

Дә рігер науқ ас адамның шағ ымдарымен, сырқ ат анамнезімен жә не ө мір тарихымен танысқ ан соң, оны қ арап зерттеуге кіріседі. Кө бінесе сұ растыру кезінде-ақ кө птеген маң ызды мә ліметтер жиналып, алынғ ан мағ лұ маттар дұ рыс диагноз қ оюғ а, кейін ем тағ айындауғ а мү мкіндік береді. Басқ а жағ дайларда сұ растыру арқ ылы тек алғ ашқ ы болжам ғ ана жасалынып, кейін объективті зерттеу кезінде кө бірек кө ң іл аударуды қ ажет ететін мә селелер анық талады. Ауру адам ессіз кү йде болса, анамнез жинау мү мкіндігі мү лдем болмайды, сол кезде объективті тексерумен қ атар қ осымша зерттеу ә дістері (лабораториялық, инструменталдық) қ олданылады.

Жалпы кө руді аурудың ес-тү сін, қ алпын, дене қ ұ рылысын бағ дарлаудан бастайды, содан соң қ ызуын ө лшеп, антропометриялық мә ліметтер жиналады. Науқ астың жалпы жағ дайын тө рт тү рлі деп анық тауғ а болады: қ анағ аттанарлық тай (қ алыпты жағ дайда), орташа (қ алыпты жағ дайдан тө мен), ауыр жә не агониялық (ө ліммен жанталас). Сонан соң барып аурудың сана-сезімін тексереді.

Сана-сезім жағ дайы мына тү рлермен анық талады: 1) ашық сана; 2) бұ лың ғ ыр сана - науқ ас сұ рақ қ а дұ рыс жауап бергенмен, қ оршағ ан айналасын анық тай алмайды. 3) ступор (stupor) — науқ ас қ оршағ ан ортасын тү сіне бермейді, сұ рақ қ а жай, сылбыр жауап береді. 4) сопор (sopor) — науқ ас ү немі ұ йық тап жатады да, тек қ атты дыбыстан не айқ айлағ анда ғ ана жауап береді, бірақ айтқ ан сө здің мә нін тү сіне бермейді. 5) кома (coma) — науқ астың ес-тү ссіз, санасыз кү йі, кейде рефлекстер де мү лдем жоғ алады.

Сана-сезімнің бұ зылуы жоғ арғ ы нерв жү йесіндегі ә р тү рлі патологиялық ө згерістердің нә тижесінде, соның ішінде ми қ ан айналымының нашарлауынан, ішкі ағ залардың қ атаң ауруларынан пайда болады. Комалардың ішінде: уремиялық, бауырлық, диабеттік, гипогликемиялық, алкогольдық комалар жиірек кездеседі.

Уремиялық кома — кей жағ дайда жедел бү йрек жетіспеушілігі кезінде, бірақ кө біне бү йрек жұ мысы нашарлауының ақ ырғ ы кезең дерінде кездеседі; ол организмнен азоттық қ алдық тардың шығ арылуы нашарлағ анынан пайда болады.

Бауырлық кома — бауыр қ ызметі ә лсіреген шақ та тез дамиды; алдымен психикалық ауытқ улар (невроз, ұ йқ ының бұ зылуы, эйфория, депрессия) ретінде байқ алуы мү мкін.

Диабеттік команың (ацидоздық) алғ ашқ ы белгілерін (кө п мө лшерде зә р шығ ару, шө лдеу, терінің кебуі) науқ астардың ө здері де байқ амай қ алады.

Гипогликемияльқ кома - қ ант диабеті сырқ аты бар адамдар инсулиннің мө лшерін қ ажетінен жоғ ары қ абылдағ ан уақ ытта пайда болады.

Маскү немдік кома кезінде аурудың ауызынан арақ тың иісі шығ ып тұ рады.

Апоплексиялық кома миғ а қ ан қ ұ йылғ анда болады, аурудың беті кү рең қ ызыл тартып, дем алысы терең деп, шуыл пайда болады.

Қ ояншық комасы — қ ояншық ауруы кезінде болады.

Науқ астың тө сектегі қ алпы былайша сипатталады: 1) активті, не белсенді, яғ ни науқ ас тө секте еркін қ озғ алып, отырып, жү ре алады; 2) пассивті, не қ озғ алыссыз — науқ ас айналасындағ ы ө згерістерге аса кө ң іл бө лмей, қ озғ алыссыз жатады; 3) мә жбү рлік қ алпы — бұ л жағ дайын жең ілдетуге, мысалы, ауыру сезімін, я ентікпені азайтуғ а бағ ытталғ ан қ алпы. Мысалы, жү рек ауруымен сырқ аттанғ ан адамдар кө бінесе оң жақ қ ырымен жатқ анды ұ натады, себебі сол жағ ында жатқ анда жү рек соғ ысы жиілеп, ентігуі кү шейеді. Қ ан айналысы нашарлағ ан науқ астар жартылай отырады, (ортопноэ), сол кезде жү ректің оң жақ бө лімдеріне келетін қ ан азайып, ө кпедегі іркілу де азайып, ентікпе бә сең сиді.

Тыныс демікпесінің ұ стамасы кезінде науқ ас қ олдарын тізесіне қ ойып, немесе орындық тың арқ асын қ ұ шақ тап отырады. Осындай қ алыпта тыныс бұ лшық еттері кө мектесіп, тьныс алуы аздап та болса, жең ілдейді. Ылғ алды плевритпен, ө кпенің крупозды қ абынуымен, пневмоторакспен сырқ аттанғ ан жағ дайда адам ауыратын қ ырына қ арай жатады, себебі ол сау ө кпеге терең дем алуғ а мү мкіндік береді. Сондай-ақ, басқ а да кө птеген ө кпе ауруларымен (бронхоэктаздар, ө кпе абсцесі, гангренасы) ауыратын науқ астар бір қ ырымен жатады, ө йткені сау ө кпе жағ ына бұ рылғ анда кө п мө лшерде қ ақ ырық тү сіп, жө тел қ атты қ ысады.

Іші қ атты ауырғ ан (аппендицит, жедел перитонит) жағ дайында науқ ас адам аяқ тарын тізеден бү гіп, шалқ асынан қ озғ алыссыз жатуғ а мә жбү р болады. Ойық жара сырқ аты кезінде науқ ас ішінің ауыратын жерін алақ анымен басып, тізесі мен шынтағ ына сү йеніп, немесе тө мен ең кейіп тұ рады. Менингитпен сырқ аттанғ ан адамның қ алпы осы ауруғ а тә н: науқ ас тізеден бү гілген аяқ тарын ішіне тартып, бір жақ қ ырымен жатады, желке еттерінің қ атаюы нә тижесінде басын кейін қ айырып ұ стайды. Кейбір аурулар жағ дайында науқ астың мә жбү рлік қ алпының ө зіне тә ндігі соншалық, дә рігер бір кө ргеннен-ақ тұ жырым жасай алады.

Тері қ абатын зерттеу. Тері қ абатының жағ дайына назар аударатын шағ ым - терінің қ ышуы. Терінің қ ышуы кейде тері қ абатының ө згеруімен (псориаз) байланысты, я ішкі ағ залар ауруларының сыртқ ы кө рінісі ретінде де пайда болуы мү мкін (бауыр жә не ө т жолдары аурулары, лимфогранулематоз), сондай-ақ аллергиялық аурулардың алғ ашқ ы белгісі ретінде де байқ алады.

Теріге келесі бір кө ң іл аударатын жағ дай: оның тү сінің ө згеруі. Вегетативтік нерв жү йесі аурулары бар адамдардың терісінің бозаруы мен қ ызаруы кезектесіп тұ рады. Ал терінің ү немі бозарып тұ руы жә не кү ннен-кү нге бозарғ анының ұ лғ ая тү суі мына жағ дайларда байқ алады: кенеттен не біртіндеп қ ан кету (ойық жара ауруы, геморрой, гинекологиялық аурулар), қ ан жү йесі аурулары (гемолиздік анемия, Верльгоф ауруы, т. б.), жедел жә не созылмалы жұ қ палы аурулар, сепсис, қ атерлі ө спелер, улану жә не т. б. Бірақ кейде дені сау адамның тері асты тамырларының нашар дамуынан бет-ә лпетінің бозғ ылт тартуы байқ алады.

Сондай-ақ терінің бозаруы басқ а себептерден де болады: бү йрек аурулары кезінде тері тамырларының қ ысылуы; тамырлардың тарылуына ә келіп соғ атын жағ дайлар (қ орқ у, естен тану, қ ұ су, гипертониялық криз, тону); тамырлар жү йесіндегі қ анның жеткіліксіздігі (қ олқ а сағ асының тарылуы, қ олқ а қ ақ пақ шасының жетіспеушілігі). Ә сіресе терінің кенеттен бозаруына кө ң іл бө лген жө н, себебі бұ л жағ дайларда (ойық жара ауруы, перитонит, т. б.) науқ асқ а шұ ғ ыл кө мек кө рсету қ ажет болуы мү мкін. Ә детте бұ л аурулардың бет-ә лпеті кенеттен бозарып, басы айналып, есінен танып қ алады, тамыр соғ уы жиілеп, қ ан қ ысымы тө мендейді.

Бозару ә р тү рлі болады. Терінің аздап сарғ ыштанып бозарып гемолиз себебінен туындағ ан қ ан аздылық тан (Аддисон-Бирмер анемиясы, гемолиздік анемия) болса, хлороз кезінде жасыл рең ді, ал қ атерлі ө спелерде жердің тү сі тә різді болып келеді. Кейбір сырқ аттар жағ дайында терінің тү сі кө кшіл тартады, оны кө геру (цианоз) деп атайды. Терінің мұ ндай рең і қ анның қ ұ рамындағ ы бұ рынғ ы қ алпына келтірілген гемоглобиннің кө беюіне байланысты болады. Оның екі тү рлі себебі бар: шеткі қ ан айналымының нашарлауы, немесе ө кпедегі газ алмасудың жетіспеушілігі. Кейде осы екі себеп те қ атар келеді, яғ ни бір адамның басынан табылады.

Адамның терісі мен кілегей қ абаттары сары тү ске боялуы кездеседі (icterus — сарғ аю), жә не оны тудыратын себеп қ анның қ ұ рамындағ ы билирубиннің кө беюі болып табылады. Гипербилирубинемия дең гейіне жә не пайда болу мерзіміне сә йкес сарғ аю рең дері ә р тү рлі: лимон тә різді ашық сарыдан кү ң гірт не жасыл сарығ а дейін. Сарғ аю алдымен кілегейлі қ абаттарғ а (таң дай, тіл асты), содан соң барып бетке, алақ анғ а, табанғ а, кейін бү кіл дене терісіне таралады (1-сурет). (Тү рлі-тү сті суретті қ араң ыз).

Теріні қ арағ ан кезде кей жерлерінде пигментациясы жоғ алғ ан ошақ тарды (vitiligo) кө руге болады. Пигменттің мү лдем кө рінбеуі (альбинизм) сирек кездеседі (2-сурет). (Тү рлі-тү сті суретті қ араң ыз). Терінің тү сін анық тап болғ ан соң оның ылғ алдылығ ы зерттеледі. Дені сау адам ыстық кү ндері, кү ш жұ мсап жұ мыс істеген шақ та, ыстық сусың дар ішкенде, т. б. жағ дайларда терлейді, яғ ни оның ылғ алдылығ ы артады. Қ атты терлеу (гипертиреоз, гипогликемия, дене қ ызғ анда, туберкулез, экссудативті плеврит, ірің ді сырқ аттар, жұ қ палы аурулар) ауруларына да тә н. Іштің қ атты тү йіліп ауруы (колика), кенеттен пайда болғ ан тамырлар жетіспеушілігі (коллапс, шок, естен тану) сияқ ты себептер де науқ астың қ алыпты дене қ ызуы жағ дайында терлеуін тудырады, оны салқ ын тер деп атайды.

Бұ ғ ан қ арама-қ арсы тері ылғ алдығ ының азаюы, яғ ни терінің қ ұ рғ ақ шылығ ы кездесуі де мү мкін. Мысалы, организмнің суды кө п жоғ алтуы (диарея, қ ұ су), қ антты жә не қ антсыз диабет, қ алқ анша безінің қ ызметінің нашарлауы (микседема) қ атты жү деген шақ тарда кездеседі. Тері бетіндегі бө ртпелердің диагностикалық маң ызы зор (3-сурет). (Тү рлі-тү сті суретті қ араң ыз). Ол жұ қ палы аурулар кезінде кейде бірден диагноз қ оюғ а, немесе оны басқ а аурулардан ажыратуғ а мү мкіншілік туғ ызады. Бө ртпелер сипаттамасы ә р тү рлі: нү ктелік петехиялар, розеола, эритема, есекжем, ұ шық, т. б.

Тырнақ тар ә р тү рлі аурулар кезінде ө згереді. Ә сіресе саусақ тардың буындары барабан таяқ шалары тә різді ө згеріп, тырнақ тар сағ ат ә йнегіне ұ қ сап дө ң естенеді (созылмалы ірің ді сырқ аттар, эндокардит, бауырдың созылмалы аурулары, жү ректің туа біткен ақ аулары) (4-сурет). Организмдегі ұ зақ уақ ыт темірдің жетіспеуі салдарынан тырнақ тар тегістеледі, кейін қ асық тә різді ойыла дө ң естенеді (койлонихия).

Қ олмен сипалап қ арау нә тижесінде терінің созылғ ыштығ ын жә не қ атаюын, бір сө збен тургорын анық тауғ а болады. Ол оның қ ұ рамындағ ы коллойдтар мө лшеріне жә не қ ан айналысына байланысты болады. Қ артайғ анда сұ йық тық ты жоғ алтатын кейбір созылмалы ауруларда, қ атты азайғ ан кезде терінің беріктігі кеміп, оң ай қ ыртысталады. Терінің тургорын анық тау ү шін оны екі саусақ тың арасында қ ыртыстайды. Қ алыпты жағ дайда тері қ ыртысы берік, тығ ыз болады жә не қ олды босатқ ан уақ ытта тез арада бұ рынғ ы қ алпына келеді.

Пальпация ә дісімен терінің белгілі жеріндегі оның ыстығ ының жоғ арылауын не тө мендеуін де анық тауғ а болады. Тері қ ызуының кө терілуі сол тұ стағ ы қ ан айналымының кү шеюіне байланысты десек, оның тө мендеуі, керісінше, қ анның жеткіліксіздігінен болады.

Шырыш қ абық шалардың жә не терісінің кө геруі кө п ауруларда кездеседі (ө кпе эмфиземасы, ө кпе қ абынуы, пневмосклероз, ө кпе туберкулезі, ө кпенің ірің ді аурулары т. б.). Сол сияқ ты бұ ндай жағ дай ө кпе-жү рек қ ызметінің жетіспеушілігі бар науқ астарда да байқ алады. Ө кпе артериясының эмболиясында, пневмоторакс кезінде кө геру жіті жә не тез дамығ ан тү рде кездеседі. Аталғ ан аурулар кезіндегі кө герудің себебі —ө кпедегі газ алмасуының бұ зылуы нә тижесіндегі қ анның оттегімен қ анығ уының жетіспеушілігінен болады. Экссудативтік плеврит кезінде науқ астар кө бінесе бозарады. Науқ астың терісінің ө те айқ ын бозаруы ө кпеден кө п мө лшерде қ ан кеткенінде байқ алады.

Ө кпенің крупозды қ абынуы кезінде беттің кө геруімен қ атар кө здің шырышты қ абығ ының қ ызаруы мен сарғ ыштануы, еріннің кілегей қ абатында, мұ рында ұ шық шығ уы (herpes labialis) жиі кездеседі.

" Дабыл таяқ шалары" симптомы — аяқ пен қ олдың саусақ тарының буынының ү лкеюімен қ атар тырнақ тардың дө ң геленіп сағ ат ә йнектеріне ұ қ сас ө згеруі, ө кпенің созылмалы ірің ді ү дерістеріне (бронхоэктаздар, ө кпенің созылмалы абсцесі) тә н.