Бақылау және эксперимент әдісі

1.1 Бақ ылау ә дісі Балалар психологиясын зерттеудің негізгі ә дістері — бақ ы лау жә не эксперимент.

Бақ ылау. Бақ ылау кезінде зерттеуші баланын мінез-кұ лқ ын табиғ и жағ дайда белгілі бір мақ сат кө здей отырып кадағ алай-.ды жә не кө ріп байқ ағ андарын кө зден таса қ ылмай есепке ала­ды. Бақ ылаудың табысты болуы оның мақ сатының қ аншалық ты дұ рыс тұ жырымдалғ андығ ына байланысты. Егер зерттеуші бақ ылау басталмас бұ рын бала мінез-қ ұ лқ ынын қ ай жағ ына кө бірек кө ң іл аударуы керек екенін анық тап алмаса, онда ә сері бытыраң қ ы, тұ рақ сыз болады. Бала жақ тағ ы бө лмеден бұ л ә йнек айна сияқ ты болып кө рінеді де, бақ ылаушы жақ тан терезеге ү қ сайды. Жасырын бақ ылау ү шін телевизиялық қ ондырғ ылар да пайдаланылады.

Бақ ылау процесінде зерттеуші бала мінез-қ ұ лқ ындагы сыртқ ы белгілерді ғ ана оның ә р тү рлі заттармен іс-ә рекетін, сө йлеген сө здерін, мә нерлі қ имылдарын т. б. қ адағ алай алады. Бірақ психологты сыртқ ы кө ріністер ғ ана емес, сонын астарында жасырынғ ан психикалық процестер, сапалар, кө ң іл кү йлер де қ ызық тырады. Ө йткені белгілі бір кө ріністердін, ө зі тү рлі ішкі жай-кү йде білдіруі мү мкін ғ ой. Мысалы, қ андай да бір-жағ дайда бір бала қ алжың ғ а кү луі, ал екінші бала жолдасына еліктеп қ ана кү луі мү мкін. Бақ ылаулар жү ргізгендегі ең қ иын нә рсе б; ала мінез-қ ұ лқ ындағ ы ерекшеліктерді елеп қ ана қ оймай, он ыдұ рыс тү сіндіру болып табылады.

Жақ сы бақ ылаушылар бақ ылаулар материалы мен оны тү сіндіруін арасын қ атақ шектейді. Ө йткені тү сіндіру қ ате бо­лып қ алуы да мү мкін. Ол ү шін бақ ылау парақ қ ағ аз екі бө лімге бө лініп жазылады. Сол жақ бө ліміне баланын. сыртқ ы белгілерін жазады да, он. жағ ына оны ө зінше тү сіндіреді.

Жаппай жә не ішінара бақ ылаулар болады. Жаппай бақ ылаулар ұ зақ уақ ыт бойы жү ргізіледі де, бала мінез-қ ұ лқ ының кө п жағ ын қ амтиды. Ол бір немесе бірнеше балағ а қ атарынан жү ргізледі. Ә рине баланың ә р қ имылын, ә р сө зін қ алт жібермей есепке алып отыру мү мкін емес. Жаппай бақ ылаулар ә рқ ашан азды-кө пті іріктеліп жасалады: бақ ылаушығ а манызды кө ң іл аударарлық болып есептелгендер, баланың жаң а сапасы мен мү мкіндігін кө рсететіндер ғ ана жазылып отырылады.

Жаппай бақ ылаулар нә тижелері ә детте кү нделік ретінде сақ талады, олар баланың психикалық даму заң дылық тарын анық тау ү шін пайдаланылатын фактілердің маң ызды қ айнар-кө зі болып табылады. Кө птеген белгілі психологтар ө з балаларының даму кү нделіктерін жү ргізген. Неміс психологи В. Штерн (1871 — 1938) ә йелі (К. Штерн) екеуі жү ргізген кү ндедігіндегі жазбаларды баланың психикалық дамуына ә сер ететін себептер жө ніндегі болжамына талдау жасауғ а жә не кө ркемдеп кө рсетуге пайдаланғ ан. Белгілі швейцар психологы Ж. Пиаже (1896 жылы туғ ан) сә билік шақ тағ ы балалардын ақ ыл-ойының даму кезеқ дерін бө ліп кө рсете отырып, немерелерін бақ ылау қ орытындыларына жиі сү йенеді. Совет зерттеушісі Н. Н. Ладыгина-Коте (1889—1963) кішкентай шони шимпанзе мен ө з ұ лы Рудиге жү ргізген ыждағ атты бақ ылаулар нә тижесінде бала мен жануарлар балалары дамуынын ерекшеліктерін салыстырды. Маман-психологтар сияқ ты, ата-аналар да кү нделікті жиі жү ргізеді. Бү л кү нделіктерді, ә детте психологтар мен педагогтар жиі пайдаланады (мысалы, А. Д. Павлованың, Э. И- Станчинскаяның кү нделіктері)

Ішінара бақ ылаулардың жаппай бақ ылаулардан айырмашылығ ы сол, мұ нда баланың мінез-қ ұ лқ ының бір жағ ы немесе онын белгілі бір мерзімдегі (мысалы, тек онын кезіндегі, тек тамақ тану кезіндегі) мінез-қ ұ лқ ы есепке алынады. Ч. Дарвиннің ө з ұ лынын эмоцияларды білдіруін бақ ылауы ішінара бақ ылаудың классикалық ү лгісі болып табылады. Осындай алынғ ан материалдар «Адам мен жануарлардың сезім білдіру белгілері» (1872) деген кітапта пайдаланылды. Екінші мысал — совет лингвисі А. Н. Гвоздев ө з ұ лының тілі шығ уын сегіз жыл бойы кү н сайын бақ ылап, содан кейін «Балада орыс тілінің грамматикалық қ ұ рылысының қ алыптасуы» деген кітап жазды (1949). Фактыларды алғ аш рет жинақ тау ү шін бақ ылау ә дісі ө те тиімді. Бірақ ол уақ ыт пен кү шті кө п жұ мсауды қ ажет етеді. Баланың психикалық ө мірінін оны қ ызық тыратын фактылары қ атаң ө зінен-ө зі пайда болғ анынша зерттеушінің кү туіне тура желеді. Оның ү стінде (ең маң ыздысы да осы) бала ө мірі мен тә рбиесіндегі кү рделі жағ дайлар кейбір мінез-қ ұ лық тың себебін ашуғ а мү мкіндік бермейді. Кө птеген зерттеушілер біз бакы­лау жү ргізе отырып, ө зіміз білетіндерімізді ғ ана кө ретінімізді, ал белгісіз нә рселердің ә лі де назардан тыс қ алатынын байқ ағ ан. 1.2 Эксперименттік ә діс

Эксперимент. Бақ ылауғ а зерттеушінің бала психикасындағ ы ө зін қ ызық тыратын белгілерді табуына ә сер ететін неғ ұ рлым белсенді ә діс кө мекке келеді. Ол — психологиялық эксперимент. Эксперимент кезінде зерттеуші баланың іс-ә рекеті ө тетін жағ дайды ә дейі жасайды жә не тү рін ө згертеді, олардың алдына белгілі міндет қ ояды. Осы міндеттің қ алай шешілуіне қ арай -сыналушының психологиялық ерекшеліктері қ аралады. Мә селен, бір зерттеу кезінде мектепке дейінгі балалық шақ та ойлау мү мкіндігі кимылдардың, бейнелердің, сө здердің кө мегімен қ алай дамитынын бақ ылағ ан. Мектепке дейінгі тү рлі жастағ ы топтардың балаларына «тетікті» міндеттер сериясы ұ сынылғ ан. Оның мә нісі бала «тетіктің» алыс жатқ ан иініне бекітілген суретті алуы ү шін «тетіктің» ө зіне жақ ын жағ ын қ алайша бұ ру керектігін білуі керек. Міндеттер ү ш тү рде берілген. Бірінде нақ тылы тетіктер баланың алдында, столғ а бекі­тілген. Демек, бала оны ө з қ олымен ұ стап, қ ажет деген жағ ына карай бұ ра алады. Екінші жағ дайда, осының бә рі сурет арқ ылы кө рсетілген. Ал ү шінші жағ дайда балағ а бұ л туралы ауызша айтылып тү сіндірілген. Сонда мыналар анық талғ ан: ү ш жасар балалар міндетті нақ ты жағ дайда ғ ана шешкен, сурет бойынша кейінірек, ал, ауызша айту бойынша шеше алатын мү мкіндік одан да кейін болғ ан. Мұ ндағ ы балаларғ а берілген экспери­мент тапсырма тетікті қ олданып затты алу, соның ө зінде тапсырманың тү рі ө згертіліп тұ рады (нақ ты тетік, суреттегі жә не ауызша айтып тү сіндіру). Нә тиже ә рбір жас айырмашылығ ына байланысты бө лікген топтардын дұ рыс жауаптарының санына қ арай шығ арылады.