Етістіктің сөйлемдегі қызметі

Жартасқ а бардым, кү нде айқ ай салдым деген сө йлемде бардым, айқ ай салдым етістіктерібаяндауышқ ызметін атқ арып тү р.

Оқ у ү шіносында келдім деген сө йлемде оқ у ү шін етістігі не ү шін? деген сұ рақ қ а жауап беріппысық тауыш қ ызметін атқ арып тұ р.

Кө рмес - тү йені де кө рмес деген сө йлемде кө рмес сө зі кім? деген сұ рақ қ а жауап беріп, бастауышқ ызметін атқ арып тұ р.

Ө сер елдің жігіті бірін - бірі батырдер сө йлемінде ө сер сө зі қ андай? дегенсұ рақ қ а жауап беріп, анық тауыш қ ызметін атқ арып тұ р.

Ұ стаздық қ ылғ ан халық пас ү йретуден балағ а.Білгенге маржан, білмеске арзан. Етістік есімше не тұ йық етістік тұ лғ аларында септеліп келіп, атау мен іліктен басқ а септіктерде толық тауыш қ ызметін атқ арады.

Ү стеу(наречие)

Қ имылдың сын-сипатын, ә р тү рлі белгілерін, жай-кү йін білдіретін сө з табын ү стеу дейміз.

Ү стеу қ ұ рамына қ арай ү шке бө лінеді: негізгі, туынды, кү рделі ү стеулер. Негізгі ү стеуге тү бір ү стеулер мен сын есімнің шырайларынан жасалғ ан ү стеулер жатады. Мысалы: жылдам, тез, ақ ырын, ерте, кеш, бұ рын, жорта, жоғ ары, тө мен, қ азір, жылдамырақ, тездеу, ілгерірек, кештеу, кешірек, бері, ә рең, азар, ә рі, бері, дә л, сә л.

Туынды ү стеулерге жұ рнақ арқ ылы жә не септік жалғ ауларының тү біріменсің ісіп, кө неленуі арқ ылы жасалғ ан ү стеулер жатады.

Туынды ү стеу жасайтын жұ рнақ тар:

- ша, -ше; адамша, балаша, бұ лбұ лша, кө зінше, ө зінше, ескіше.

- лай, -лей, -дай, -дей, -тай, -тей; шикілей, қ ыстай, осылай, ақ шалай, кү здей, жаздай.

-дайын, -дейін, -тайын, -тейін; бұ лбұ лдайын, бұ лақ тайын, жорғ адайын, тотыдайын.

- шама, -шеме, -шалық, -шелік; осыншалық, соншалық, осыншама, соншама, мұ нша.

- майынша, -мейінше, -пайынша, -пейінше; айтпайынша, оқ ымайынша, тың дамайынша, жатпайынша.

Тү бірге сің ісіп, кө неленіп ү стеу тудыратын септік жалғ аулар:

Барыс септігі: кешке, боксқ а, текке, бірге, зорғ а.

Жатыс септігі: баяғ ыда, аң даусызда, қ апыда.

Шығ ыс септік: шалқ асынан, кең інен, шетінен; тосыннан.

Кө мектес септік: жө німен, кезекпен, шынымен, ретімен.

Кү рделі ү стеу екі немесе одан кө п тү бірдің бірігуі, қ осарлануы, тіркесуі арқ ылы жасалады:

Бірігу арқ ылы: жаздыгү ні, таң ертең, ендігә рі, биыл, бү гін, біраз.

Қ осарлану арқ ылы: жоғ ары-тө мен, анда-санда, жата-жастана, енді-енді, қ олды-қ олына, бірте-тірте, қ ысы-жазы.

Тіркесу арқ ылы: ала жаздай, кү ні бү гін, ертеден қ ара кешке дейін, қ ұ лан таза, кү ні кешке т.б.

Ү стеудің мағ ыналық тү рлері: мезгіл ү стеу, мекен ү стеу, сын-қ имыл ү стеу, мө лшер ү стеу, кү шейткіш ү стеу, мақ сат ү стеу, себеп-салдар ү стеуі.

Мезгіл(времени) ү стеу қ имылдың мезгілін білдіреді, қ ашан? қ ашаннан? сұ рағ ына жауап береді. Мысалы: кеше, бү гін, ертең, қ азір, кешке, ертемен, ертесіне, таң ертең, тү неугү ні, бү рсігү ні.

Мекен(места) ү стеу қ имылдың болу орнын, бағ ытын білдіріп, қ айдан? қ айда? деген сұ рақ тарғ а жауап береді. Мысалы: ілгері жү р, жоғ ары тартты, тө мен тү сті, алды-артын орады.

Сын-қ имыл (образа и способа действия)ү стеуі қ имылдың амалын, сынын, бейнесін, тә сілін білдіріп, қ алай? қ айтіп? қ алайша? кімше? деген сұ рақ тарғ а жауап береді.Мысалы: ақ ырын жү рді, тез келді, бірден сө йледі, шалқ асынан қ ұ лады, балаша мә з болды, емін-еркін отырды.

Мө лшер(количество и меры) ү стеуі қ имылдың мө лшерін, кө лемдік дә режесін, шама-шарқ ын білдіреді де, қ анша? қ аншама? қ аншалық? қ аншалап? қ алай? қ алайша? деген сұ рақ тарғ а жауап береді.

Мысалы: онша жараспайды, анағ ұ рлым кө бейді, недә уір ө сіпті, онша биік емес.

Кү шейткіш (усилительный)ү стеу қ имылдың белгісін я сапасын кү шейтіп, я солғ ындатып кө рсетеді. Ең, тым, ө те, аса, орасан, мү лдем, ә бден, кілең, керемет сө здері арқ ылы жасалады да қ алай? деген сұ рақ қ а жауап береді. Мысалы: ең ә демі, тым биік, ө те жақ сы, аса терең, орасан зор.

Мақ сат (цели)ү стеу қ имылдың болу мақ сатын білдіредіде қ алай? немақ сатпен? деген сұ рақ қ а жауап береді. Оғ ан ә дейі, жорта, ә дейілеп, қ асақ ана деген сө здер жатады. Мысалы: ә дейі келдім, жорта айтты, ә дейілеп шақ ырды, қ асақ ана ү ндемеді.

Себеп-салдар (причины и следствия)ү стеуі қ имылдың болу себебін білдіреді де, не себепті? неге? қ алай? деген сұ рақ тарғ а жауап береді. Оғ ан: босқ а, қ ұ р босқ а, амалсыздан, лажсыздан, шарасыздан, бекерге. Мысалы: босқ а ә уре болма, амалсыздан келіп отыр, бекерге айтқ ансың.

Шылау (союзы)

Толық лексикалық мағ ынасы жоқ, сө з бен сө зді, сө йлем мен сө йлемді байланыстырып, сө зге қ осымша мә н ү стейтін кө мекші сө зді шылау дейміз.Шылаудың ү ш тү рі бар: септеулік шылау, жалғ аулық шылау, демеулік шылау.

Септеуліктер септік тұ лғ адағ ы сө здермен тіркесіп қ олданылады. Атау септігіндегі сө здермен тіркесетін септеуліктер: арқ ылы, жайында, ү шін, туралы, сайын, тә різді, сияқ ты. Бұ л септеуліктер зат есіммен, есімдікпен, тұ йық етістікпен, есімшемен де тіркеседі. Мысалы: Мейрам ә лдекімге телефон арқ ылы ә мір етті.Ескі ақ ынша мал ү шін тұ рма зарлап.Маратты интернет арқ ылы таптым.

Барыс септіктегі сө здермен тіркесетін септеуліктер:

дейін, шейін, таман, қ арай, салым, жуық, тарта т.б.

Шығ ыс септіктегі сө здермен тіркесетін септеуліктер:

кейін, соң, гө рі, бері, бұ рын, ә рі т.б.

Кө мектес септіктегі сө здермен тіркесетін септеуліктер: қ атар, қ абат, бірге.

Жалғ аулық тар сө з бен сө зді, сө йлем мен сө йлемді байланыстырады. Жалғ аулық тар бірың ғ ай мү шелер мен салалас қ ұ рмалас қ ұ рамындағ ы жай сө йлемдерді байланыстырады. Тү рлері:

Ың ғ айластық қ атынасты білдіретін жалғ аулық тар: мен, бен, пен, менен, бенен, пенен, да, де, та, те, жә не, ә рі.

Қ арсылық ты қ атынасты білдіретін жалғ аулық тар: бірақ, дегенмен, ә йтседе, алайда, ә йтпесе, ә йткенмен, сонда да.

Талғ аулық ты қ атынасты білдіретін жалғ аулық тар: ә лде, не, немесе, я, яки, болмаса.

Кезектестік қ атынасты білдіретін жалғ аулық тар: біресе, бірде, кейде

Себеп - салдарлық қ атынасты білдіретін жалғ аулық тар: себебі, ө йткені, сондық тан, сол себепті.

Шарттық қ атынасты білдіретін жалғ аулық тар: егер, егерде.

Демеулік (частицы)шылау ө зі тіркескен сө зге кү шейту, тежеу, шектеу, сұ рау, болжалдау, кү мә н сияқ ты мағ ыналар ү стейді. Тү рлері:

Сұ раулық (вопросительные)демеуліктер: ма, ме, па, пе, ба, бе, ше.

Кү шейткіш (усилительные)демеуліктер: -ақ, -ай, -ау, ә сіресе, да, де, та, те.

да, де, та, те жалғ аулық та да бар. Мысалы: Сен де бір кірпіш дү ниеге, кетігін тап та бар қ алан. Бұ л сө йлемде де шылауы - демеулік, ол сен сө зіне кү шейту мә нін ү степ тү р, бірақ оны басқ а сө збен байланыстырып тұ рғ ан жоқ. Ал, та шылауы - жалғ аулық, ол тап жә не бар деген бірың ғ ай баяндауышты ың ғ айластық мә нде байланыстырып тұ р.

Шектік (ограничение)немесе тежеу демеуліктері: ғ ана, қ ана, тек, кейде, -ақ.

Болжалдық (предположительное)демеуліктер: -мыс, -міс, кейде, -ay

Болымсыздық (отрицание) демеуліктері: тү гіл, тұ рсын, тұ рмақ.

Нақ тылау (достоверности)мә нді демеуліктер: қ ой, ғ ой, -ды, -ді, -ты, -ті.

Одағ ай(междометие)

Адамның кө ң іл кү йін, сезімін білдіретін немесе жануарларғ а қ аратылып айтылатын сө здер одағ ай деп аталады. Мысалы: Япырым-ау, қ айда сол кү ндер?! Қ ап, кешігіп қ алғ анымды қ арашы! Аухау - аухау деп кешкі тымық даланы басына кө терді. Тү рлері:

Кө ң іл - кү й (эмоциональное)одағ айы: пә лі, ойпырай, алақ ай, пай-пай, бә рекелді, тү у, уһ, аһ, ә й, еһ е, ә ттең, ө й, ой, қ ап, ә ттеген-ай, беу, ау т.б.

Жекіру (побудительное)одағ айы: тә йт, тек, жә.

Шақ ыру(императивное) одағ айы: шө ре-шө ре, кө с-кө с, айт, қ ош-қ ош, моһ -моһ, қ ұ рау-қ ұ рау, кә -кә, пырс, кіш, дырр, шү у т.б..

Екі тү рлі мағ ынағ а: қ уану немесе ренжу мағ ынасына ие болатын одағ ай- бә рекелді.