Тамырсабақты арамшөптер, өкілдері, қысқаша сипаттамасы.

Бұ л топтың арамшө птерітұ қ ымынан жә не тү рі ө згерген жер астындағ ы тамырсабағ ының кө мегімен ө ніп-ө седі. Бұ лар ө те зиянды арамшө птер. Қ азақ станда суармалы егіншілігінде кә дімгі қ амыс, қ араажырық, қ ұ май, ал республиканың солтү стік суарылмайтын жерлерінде жатағ ан бидайық кең етек алғ ан.

Жатағ ан бидайық (Пырей ползучий, Elytrіgіa repens). Астық тұ қ ымдасына жататын кө пжылдық арамшө п. Сабағ ының биіктігі бір метрдей. Бұ л арамшө п тұ қ ымы жә не вегетативтік мү шесі (тамырсабағ ы) арқ ылы кө бейеді. Бір тү п ө сімдік 300-ге дейін, ал барлық тамыр сабағ ымен қ оса есептегенде 10 мың ғ а дейін дә н береді

Кә дімгі қ амыс. (Тростник обыкновенный, Phragmіtes communіs). Астық тұ қ ымдасына жататын кө п жылдық арамшө п.Сабағ ы биік, 3 метрден асады, жуандығ ы 1, 2-1, 5 см, іші қ уыс. Бұ л ө сімдіктің шашақ гү лінде 5 мың нан 50 мың ғ а дейін дә н болады. Оның ұ зындығ ы 2мм шамасында, жердің беткі қ абатынан жақ сы ө ніп шығ ады.

Қ араажырық, соражырық (Свинорой, Cynodon dactіlon). Астық тұ қ ымдасына жататын кө пжылдық арамшө п. Сабағ ының биіктігі 40-80 см. Бір ө сімдік 2 мың ғ а дейін тұ қ ым береді. Ол жердің беткі (2-3 см) қ абатынан топырақ 25-30 градусқ а қ ызғ ан мезгілде кө ктеп шығ ады. Бірақ, қ араажырық тың тұ қ ым арқ ылы кө бею мү мкіндігі жоқ тың қ асы.

Қ ұ майшө п (Гумай, Sorghіum halepense). Астық тұ қ ымдасына жататын кө пжылдық тамырсабақ ты арамшө п. Сабағ ының биіктігі 2 метр, ал жуандығ ы 1 см-ге жетеді. Бір ө сімдікте 72-ге дейін сабақ пайда болып, аумағ ы 3-4 шаршы метр жерді алып жатады.

Тамырсабақ ты арамшө птермен кү рес шаралары. Жатағ ан бидайық тың топырақ тағ ы тұ қ ымын жою ү шін, оның ө сіп шығ уына толық жағ дай жасап, кө ктеп шық қ аннан кейін топырақ ты ө ң деу арқ ылы жояды. Жатағ ан бидайық тың тамырсабағ ын “тұ ншық тыру” тә сілі арқ ылық ұ ртады. Ол ү шін Қ азақ санның оң тү стік аймағ ында дә нді дақ ылдарды жинап алғ аннан кейін танапты тоғ ыспалы бағ ытта дискілі сыдыра жыртқ ышпен 8-12 см терең дікке екі рет ө ң дейді. Содан 2-3 апта ө ткен соң, яғ ни арамшө п кө ктей бастағ ан кезде, жерді 25-27 см терең дікке тү ренді соқ амен сү дігерге жыртады. Қ арық тың (борозданың) тү біне аударылғ ан тамырсабақ тың ұ сақ бө лшектері оттегі мен коректік заттардың жеткіліксіздігінен ө нуіне қ арамастан жердің бетіне кө ктеп шығ а алмайды.

Кә дімгі қ амыс кү ріш егістігінде кө п ө сетін болғ андық тан, тұ қ ымды сепкеннен 2-3 кү ннен кейін атыздарғ а су жібереді, ол кә дімгі қ амыстың кө к ө скінін жояды.Кү ріш алқ абын кә дімгі қ амыстан тазартуда ауыспалы егістің, маң ызы зор.Тә лімі жерлерде ө сетін кә дімгі қ амысты жою ү шін танапты таза парғ а қ алдырады. Қ араажырық пен агротехникалық кү ресудің басты тә сілі – ауыспалы егіс. Осы арамшө п басып кеткен танаптарды таза немесе екпелі парғ а қ алдырып, ә лсірету тә сілі арқ ылы қ ұ рыту жақ сы нә тиже береді. Дә нді дақ ылдар егісіндегі қ араажырық ты жою ү шін, оларды жинап алғ аннан кейін танапты 8-12 смтерең дікке сыдыра жыртқ ышпен ө ң дейді, 3-4 аптадан кейін жерді 25-27 см терең дікке сү дігерге жырту керек.

Топырақ тың жылулық қ асиеттері, маныздары.

Жылу сиымдылығ ы дегеніміз белгілі бір мө лшердегі топырақ ты 1⁰С қ ыздыруғ а қ ажетті жылуды сің іру қ абілеті.Топырақ тың салмақ тық жә не кө лемдік жылу сиымдылығ ы бар. Бір грамм топырақ ты 1⁰С-қ а қ ыздыру ү шін керек жылу мө лшерін салмақ тық, ал 1см³ топырақ ты 1⁰С қ ыздыруғ а қ ажет жылу мө лшерін кө лемдік жылу сиымдылғ ы деп атайды.

Жылу ө ткізгіштік - топырақ тың ө з бойынан жылуды ө ткізуі. Ол 1 секунд ішінде кө лденең і 1см², қ алың дығ ы 1см топырақ қ а ө тетін каллория есебімен алынғ ан жылу мө лшері.

Температура ө ткізгіштік деп топырақ тың біркелкі қ ызып, температурасының бірдей болуын айтады.

Топырақ тың жылу режимін аймақ тың климат ерекшеліктеріне қ арай ә р тү рлі реттейді. Мысалы, республиканың солтү стік жақ тарында жылу жетіспегеннен зардап шексе, ал оң тү стікте оның кө птігінен зиян келеді.

Топырақ тың су физикалық қ асиеттері, маң ыздары.

Топырақ тың ылғ алдық қ асиеттеріне оның су ө ткізгіштігі, ылғ ал кө тергіштігі, ылғ ал сиымдылығ ы, ылғ ал жоғ алтқ ыштығ ы жатады. Су ө ткізгіштік –топырақ тың суды сің іріп ө з бойынан ө ткізу қ абілеті. Ол топырақ тың минералогиялық, катиондық, гранулометриялық қ ұ рамына, қ ұ рылымына, тығ ыздығ ына, қ аттылығ ына байланысты.

Ылғ ал сиымдылық –топырақ тың суды сің іріп жә не ұ стап қ алу қ абілеті. Мысалы, қ ұ м ө з салмағ ының 25 пайызындай, ал балшық ты топырақ 70 пайызындай суды сің іріп ұ стап тұ ра алады.Ылғ ал сиымдылық тың ең тө менгі капиллярлық жә не толық тү рлері бар.

Ылғ ал жоғ алтқ ыштық –топырақ тан судың буланып ұ шып кетуі, яғ ни жоғ алуы.Ол топырақ тың тү сіне, ауаның температурасына мен ылғ алдылығ ына, тығ ыздығ ына, оның беткі қ абатының формасына байланысты.

Ылғ ал кө тергіштік топырақ тың менискілік кү штің ісерінен ө зінің кпилляр тү тіктері арқ ылы ылғ лды топырақ тың тө меннен жоғ ры кө теру қ абілеті.

Топырақ қ ұ нарлығ ы, оның тү рлері, маң ызы

Топырақ қ ұ нарлылығ ы- ө сімдіктердің мекендеу ортасы жә не ө сіп-жетілу кезең інде оларды сумен, қ оректік заттармен, ауамен жеткілікті мө лшерде қ амтамасыз етуі жә не ө сімдік тіршілігіне қ ажет басқ а да қ олайлы жағ дайлар жаау қ абілеттілігі. Топырақ қ ұ нарлылығ ының табиғ и жә не жасанды тү рлері бар. Табиғ и- адамның қ атынасынсыз, топырақ тү зілуі процесі кезінде табиғ и факторларының нә тижесінде, жасанды- ө нім алу барысында адамның қ атынасуымен жү ргізілетін ө ндірістік ә рекеттердің нә тижесінде туындайды.

Топырақ қ ұ нарлығ ының биологиялық факторлары.

Топырақ қ ұ нарлылығ ының биологиялық факторларына оның қ ұ рамындағ ы органикалық заттары, биотаы мен оның белсенділігі жә не фитосанитарлық жағ дайы жатады.

Топырақ тағ ы алғ ашқ ы органиклық заттың негізгі кө зі- ө сімдіктердегі аң ыздық, жапырақ -сабақ, тамыр қ алдық тары жә не топ-қ а ендірілетін органикалық тың айтқ ыштар. Топ-ң органиклық заттарының орт.қ ұ рамында қ арашірінді-85%, ө сімдік қ алдық тары-10%, топырақ биотасы/флорасы мен фаунасы/-5% болады.

Экологиялық іс-ә рекеті жә не таксикологиялық бө лінуіне байланысты ә р тү рлі болып келетін организмдер жиынтығ ын Топырақ биотасы деп аталады. Топ-ң фитоснитарлық жағ дайы дегеніміз- егін алқ абы мен топырақ тың арамшө птерден, зиянкестер мен аурулардан тазалығ ы жә не ө сімдік, ризосфералық микрофлора тіршілігінің нә тижесінде, топырақ тағ ы ыдырау шіру процестері кезінде бө лініп шығ атын улы заттар.

Топырақ ты мә денилендіру шаралары

Топырақ ты мә денилендіру деп оның маң ызды табиғ и қ асиеттерін агромелиоративтік шаралардың арқ асында ө сімдік ө суіне қ олайлы етіп ө згертуді айтады. Топырақ жү ргілері мен қ асиеттерінің ө сімдіктің ө сіп-дамуына сә йкес келуіне байланысты топырақ тар нашар, орташа, жақ сы жә не жоғ ары дең гейде мә денилендірілген болып бө лінеді. Топ-ң кейбір қ асиеттері қ ұ нарлығ ына теріс ә сер береді олар: топ-ң артық сілтілігі мен қ ышқ ылдығ ы, жер асты суының жоғ ары орналасуы т.б. топырақ ты жақ сартуғ а кедергі болатын аталғ ан факторлардың ә серін тө мендету немесе тү пкілікті жою ү шін ә р тү рлі агромелиоративтік шаралар қ олданылады. Тек оларды дер кезінде жә не сапалы тү рде іске асыра білу керек.

Топырақ тың органикалық заттары, кө здері, маң ызы.

Топырақ тағ ы алғ ашқ ы органиклық заттың негізгі кө зі- ө сімдіктердегі аң ыздық, жапырақ -сабақ, тамыр қ алдық тары жә не топ-қ а ендірілетін органикалық тың айтқ ыштар. Топ-ң органиклық заттарының орт.қ ұ рамында қ арашірінді-85%, ө сімдік қ алдық тары-10%, топырақ биотасы/флорасы мен фаунасы/-5% болады. Топырақ та қ аалатын органикалық заттарының мө лшеріне қ арай дақ ылдарды негізгі ү ш топқ а бө луге болады: бірінші топтың ө кілдері топ-қ а ең кө п мө лшерде органикалық заттар қ алдырады ол кө пжылдық шалғ ындық жә не далалық шө пті ө сімдіктер. Олар ә р гектарғ а 60-130 центнер органикалық заттар қ алдырады. Екінші орында қ ұ рғ ақ жә не шө лейт далалық аймақ тың ө сімдіктерін жатқ ызуғ а болады/40-80/, ал ү лкен биомасса қ ұ руына қ арамастан орманды жерлерде ең аз органикалық заттар /20-64/ қ алады. Ү шінші топқ а отамалы дақ ылдар тобы жатады, ө йткені олар ө здерінен кейін топырақ та ең аз мө лшерде орг.заттар қ алдырады. Топ-ты орг.заттармен байытудың бір тә сілі- сидералды жә не аралық дақ ылдарды ө сірумен байл-ты б/ды.

Tопырақ биотасы жә не белсенділігі.

Экологиялық іс-ә рекеті жә не таксикологиялық бө лінуіне байланысты ә р тү рлі болып келетін организмдер жиынтығ ын Топырақ биотасы деп аталады. Ол топ-ң міндетті компоненті. Оның салмағ ы 1г топ-ғ ы саны миллионнан миллиардқ а дейн, ал салмағ ы 3, 0-7, 8 т/га, немесе қ ұ рғ ақ зат тү рінде 1-2, 0 т/га жетеді. Топ-қ биотасы оның органикалық затының 5% қ ұ райды. Топ-қ биотасының 40% батериалар мен актиномициттер, 40%- саң ырауқ ұ лақ тар мен балдырлар, 12%-жауын қ ұ рттары, 5%-макрофауна жә не 3%-мезо-микрофауна. Топырақ та ең кө п тарағ ан микроорг-р азотбактер, тү йнек бактериалары. Саң ырауқ ұ лақ тар- топырақ та ә сіресе ө лі ө сімдік қ алдық тары мол болғ нда кө п кездесетін организмдер. Балдырлар органиклық зат тү зу қ абілеті бар организмдер. Топ-қ биотасының іс-ә рекетін бағ алау ү шін оның биологиялық белсенділігі деген ұ ғ ымды пайдаланады, бұ л ұ ғ ым топырақ биотасын қ ұ райтын организмдер тү рлеріне байланысты болса, екінші жағ ынан, олардың іс ә рекетінің сандық мө лшерімен есептеледі.

TOпырақ тың фитосанитарлық жағ дайы

Топ-ң фитоснитарлық жағ дайы дегеніміз- егін алқ абы мен топырақ тың арамшө птерден, зиянкестер мен аурулардан тазалығ ы жә не ө сімдік, ризосфералық микрофлора тіршілігінің нә тижесінде, топырақ тағ ы ыдырау шіру процестері кезінде бө лініп шығ атын улы заттар. А.ш дақ ылдарын кө п жылдар бойы ауыстырмай егу, яғ ни ауыспалы егістің болмауы, топырақ тағ ы микробиоценоздың негізгі топтамлараының ара қ атынасын ө згертіп, улы заттардың шоғ ырлануына кү шті ә сер етеді. Топырақ тың фитоулылығ ы биолиндердің, атап айтқ анда, фенол қ осындылары, органиклық қ ышқ ылдар, альдегидтер спирттер жиналуына байланысты болады.

/екі сұ рақ қ а да осы жауап/

Топырақ қ ұ нарлығ ының кө рсеткіштері

Tоп-ң грануломет-қ қ ұ рамы, қ ұ рылысы, қ уыстылығ ы, тығ ыздығ ы, олардың маң ызы.

Механиклық элементтердің салыстырмалы мө лшерін топырақ тың гранулометриялық қ ұ рамы дейді. Топ-ң механикалық бө лшектерінің диаметрі 1мм ірілері оның қ аң қ асын, ал одан кішілері ұ нтақ бө лімін қ ұ райды. Топырақ қ ұ рылымы дегенімз ә ртү рлі мө лшердегі, пішіндегі, қ уыстылық тағ ы механикалық берік жә не суғ а тө зімді агрегаттардың жиынтығ ы. Топ-қ қ ұ рылымдылығ ы оның агрегаттарғ а бө ліну қ абілеті. Топ-қ бө лшектерінің мө лшеріне байланысты 3 бө лінеді. 0, 25 ке дейн микро, 0, 25-10мм макроқ ұ рылым, ал 10мм жоғ ары мегақ ұ рылым. топ-ң ө ң делу қ абатының қ ұ рылысы дегеніміз оның қ атты фазасы мен капиллярлы емес қ уыстылық тары кө лемдерінің арақ атынасы. Топ-ң жалпы қ уыстылығ ы- оның барлық қ уыстарының жалпы кө леміне пайызбен берілген арақ атынасының жиынтығ ы. Топырақ тығ ыздығ ы- табиғ и жағ дайда алынғ ан абсолютті қ ұ рғ ақ топ-ң 1см³ кө лемінің граммен ө лшенген массасын айтады.

Топ-ты эрозиядан сактау, коршаган ортаны коргау шаралары: Коршаган ортаны сактау-топ.ты.суды, орманды коргауга, орг.-к, мин.-ды тынайткыштарды, тб егин шар.химизациялауда колданылатын заттарды дурыс сактап, колдануга багытталган шаралар мен оларды бакылап иске асыру жуыстарынын жиынтыгы.Топ.эрозиясын болдырмау жатады.

Тә лімі егіншіліктегі малазық тық ауыспалы егістер, нобайлары

Жоғ ары ө німді мал шаруашылығ ын дамыту ү шін тұ рақ ты азық қ оры керек. Бұ л малазық тық ө німді алу ү шін табиғ и жерлерді (шабындық, жайылым) пайдаланудан басқ а малазық тық дақ ылдарды егістікте ө сіруге тура келеді. Бұ лардың кө пшілігі егістік ауыспалы егістерде дә нді жә не басқ а дақ ылдармен бірге ө сіріледі. Дегенмен барлық кезде бұ л мү мкіншілік тиімді бола бермейді. Оның себебі, біріншіден малазық тық дақ ылдарды егістік ауыспалы егістерінде ө сіру бұ лардың ө німін тұ рақ ты сақ тайтын жә не пайдаланылатын орынғ а тасымалдау, керісінше танаптарды тың айту ү шін кө п мө лшерде кө ң беру ү шін қ осымша шығ ын керек етеді. Екіншіден, қ ұ рғ ақ шылық аудандарда кө птеген ауыспалы егістерде кө п жылдық шө птер болмауы мү мкін. Ең кө п таралғ ан малазық тық ауыспалы егістердің тобына жататын ферма маң ындағ ы ауыспалы егістер. Олар негізінен қ ұ нарлы, тың айтқ ыш берілетін, керегінде суарылатын жерлерде орналасып, қ ұ рамына жоғ ары ө нім беретін дақ ылдар кіреді. Мысал ретінде Қ азақ станның оң тү стік-шығ ысында суармалы жерлерде мынадай ферма маң ы ауыспалы егісін келтіруге болады: Арпа+ кө п жылдық шө п (жоң ышқ а)Кө п жылдық шө п Кө п жылдық шө п Азық тық бақ ша дақ ылдары, тамыртү йнекжемістілер Тамыртү йнекжемістілерТамыржемістілер, сү рлемдік дақ ылдар Сү рлемдік дақ ылдар Бір жылдық шө птерЖартылай қ уаң тә лімі жерлерде мынандай малазық тық ауыспалы егісті ұ сынуғ а болады: Кө п жылдық шө п (жоң ышқ а) Кө п жылдық шө пКө п жылдық шө пКө п жылдық шө п Малазығ ындық дарбыз Сү рлемдік қ онақ жү гері Арпа Судан шө бі 8 танапты

1 к.ж.ш (жоң ышқ а) 2 к.ж.ш. 3 к.ж.ш. 4 к.ж.ш. 5 малазығ ындық дарбыз 6 сү рлемдік қ онақ жү гері 7 арпа 8 судан шө бі

Талими егиншиликте судигер ондеу жуйеси. Тер: Алматы, Жабыл, Кызылорда, Онт.Каз. жалмы колеми 2.8 млн га.Орт тамп +6.1-13 гр. Жылдык жауын 216-288 мм.Негизги дак: куздик бидай, арпа, жаздык бидай аз.Талими егиншилиете судигер жыртуга койл.талаптар:

-Максималды молшерде кузги ж.е коктемги жауын мен кар суын топ.ка синируди кат.ету

-арамшоптермен тиди курес жургизуге мумкиндик беру

-топ.ты эрозиядан коргау

-Топ.н кунарлыгын тимди арттыру.

Судигер ондеу тасили: жердин кыртысын аударай ондеу, 20-22 см жазыктабан сыдыра жырткышпен, 2-3 жылда таяз 10-12 см(КПГ-250, КПШ-9, КПШ-11)

Талими егиншиликте жаздык дак ушин егин себер алдындагы ж.е сепкеннен кейнги топ.ондеу жуйеси.

Егин себер алдындагы топ.ондеу тасилдери: культивациялау-топ.тыралау мен егин себу аралыгында арамшоптер толык коктеп шыкканнан кейн жургизиледи.Талими егиншиликте судигер котеру жазыктабан сыдыратилгиштермен жургизилетиндиктен тукым СЗП-2, 1А дансепкишпен себиледи.Екпели копжылдык шоптердин кыртысы шолак туренди кайырмалы сокамен аударылып жыртылган танаптарда тукым жай катарлы СЗП-24 дискили дансепкиштерен себиледи.

Егин сепкеннен кейнги топ ондеуге дакыл коктеп шыкканша не коктеп шыкканнан кейнги танапты тырмалау 2 жагдайда ягни арамшоптердин жас оскини каулап осе бастаса не топ. Бетинде кабыршак пайда болганда жургизеди.Топ.ты егин сепкеннен кейнги тыгыздау жеке агрегатпен жургизилмейди, ойткени СЗС-2.1 дансепкиштер женил тыгыздагыштармен жабдыкталган, сондыктан тукым себумен бир мезгилде топ.тыгыздалады.

Топ. коргау егиншилик жуйеси -дак мен пар жолактап орн., топ.коргау ауыспалы егистеринде жазыктилгишпен ондеуге, тынайткыштар колдануга топ.-н ылгалын кобейтуге негизделген топ.ты эрозиядан коргауга багытталган.4) Шоптанапты егиншилик жуйеси 5)Урык алмастыру егиншилик жуйеси-егистиктин жартысын астык дак. Алатын, калган болигинде отамалы дак мен буршак тукымдастар егилетин, топ.кунарлыгы урык алмасу натижесинде тынайткыштар колдану арк.болатын жуйе.суармалы жерлерде колд.

Топырақ ө ң деу жә не оның маң ызы мен мақ саттары

Топырақ ты терең ө ң деу дегенiмiз – бү кiл жыртылатын қ абаттың қ ұ нарлылығ ын арттыру мақ сатында топырақ тың генетикалық қ ұ рылысын айтарлық тай ө згертпестен топырақ қ а қ ұ ралдар мен машиналар арқ ылы ә сер ету.

Мақ саттары: 1. топ. Қ ұ рылымын қ ұ рылысын жақ сартады 2 ылғ ал жинайды 3 артық ылғ алды жояды 4 арамшө птерді жояды 5 ө сім.қ алдық тарын оргнаика мин.тың айтқ ыщтарды топырақ қ а сің іреді 6 а.ш дақ ылдарын қ олайлы терең дікке себедң 7 топ.эрозиясын болдырмау 8 к.ж.ш кейін ө сім.дің тіршілік қ абілетің жою 9 топ.тың су-физик қ асиеттерің жақ сарту

Технологиялық опреациялар деп ө сімдіктерді тіршілігіне қ ажетті жағ дайлармен толық қ амтамасыз етуде топырақ ты ө ң деу барысында оның кейбір қ асиеттері ө згеретін технологиялық процестердің бө ліктерін айтамыз. Бұ лар топырақ ты аудару, қ опсыту, ұ сату, араластыру, тегістеу, тығ ыздау, арамшө птерді қ ырқ у микробедер, танап бетіне аң ыз сақ тау. Топырақ ү шін ә р технологиялық операцияның ө зіндік маң ызы бар. Қ ыртысты аудару ерте пісетін арамшө п тұ қ ымдары егін жиналғ анша топырақ қ а тө гіліп, танаптың беткі қ абатын ластайды, сондай-ақ ө сімдіктердің ауру қ оздырғ ыштары мен зиянкес жә ндіктері ө здерінің жұ мыртқ аларын топырақ тың беткі қ абатына, немесе ө сімдік қ алдық тарына салады. Топырақ кө лемін ұ лғ айту ү шін оның бө лшектерінің ө зара орналасуын ө згертуді топырақ ты қ опсыту дейді. Топырақ ты араластыру оның ө ң делетін қ абатының біркелкі болуын қ амтамасыз ету жә не бө лшектерінің мө лшерін кішірейту ү шін жү ргізілетін технологиялық процесті араластыру деп атайды. Топырақ ты тегістеу танаптардың беткі қ абаты ә р тү рлі жағ дайларғ а (жер бедері, топырақ ө ң деу сапасы жә не басқ алар) байланысты ойлы-қ ырлы болуы мү мкін Топырақ тү йіршіктерінің кө лемін азайту ү шін оның бө лшектерінің ө зара орналасуын ө згертуді нығ ыздау дейді. Ол қ опсытуғ а қ арама-қ арсы процес. Арамшө птерді қ ырқ у. Бұ л технологиялық операция қ ыртысты аудару, топырақ ты араластыру жә не қ опсыту процестерімен жалғ астырыла жү ргізіледі.

Топырақ тың технологиялық қ асиеттері жә не маң ызы топ. Технологиялық қ асиеттері ө ң деу қ ұ ралдарын дұ рыс таң дап алғ анда. Топты ө ң деудің жоғ арғ ы сапасын қ амиамасыз ететің оның механикалық, физикалық, биологиялық қ асиеттерінің жиынтығ ы. Созылымдылығ ы, жабысқ ық тығ ы, байланыстылығ ы, қ аттылығ ы физикалық пісіп жетілуі жатады.

Топырақ ты негізгі ө ң деу тә сілдері, техникасы, қ ұ ралдары. Негізгі ө ң деу – егіс жиналып алынғ аннан кейінгі оның маң ызды міндеттерің шешуге бағ ытталғ ан жеке немесе таяз ө ң деу тә сілімен қ оса жү ретің бірінші терең ө ң деу 3 тә сілі: 1 жерді аударып жырту 2 аудармай жырту 3 жаық тілгішпен терең қ опсыту. Жер жырту дегеніміз – топырақ ты кем дегенде 135⁰ аудару, ұ сату жә не қ опсыту мақ сатымен жү ргізілетің негізгі ө ң деу ә дісі. ПН-3-35 ПН-4-35 ПН-8-35 соқ аларымен іске асады. 3 Жерді сыдыра жырту немесе тілгіш 35 см терендікте қ опсытады. 70% жерде аң ызын қ алдырады КПГ-250, КПШ-5, КПШ-11, КПШ-12

Топырақ тың беткі қ абатың ө ндеу тә сілдері, қ ұ ралдары Топырақ тың беткi қ абатын ө ң деудiң терең дiгi 10 см дейiн, ал саяз ө ң деудiң терең дiгi 20 см дейiн болады. Топырақ тың беткi қ абатын ө ң деу тә сiлдерiне тырмалау, тығ ыздау, сыдыра жырту жатса, ал беткi қ абатын жә не саяз ө ң деудiң тә сiлдерiне культивациялау, шұ ң қ ырлау жә не т.б. жатады. Сыдыра жырту. Сыдыра жыртуды топырақ ө ң деудiң тә сiлi ретiнде алғ аш рет Розенберг-Липинский (15, 88) арнайы жабдық талғ ан сыдыра жыртқ ышпен шымды ұ сақ тауғ а ұ сынғ ан болатын. Кейiннен табақ ты жә не тү рендi сыдыра жыртқ ыштар қ олданыла бастадКультивациялау. Топырақ тың қ опсытылуын, ү гiтiлуiн жә не iшiнара араласуын, сонымен қ атар, тегiстелуiн, арамшө птердің толық оталуын қ амтамасыз ететiн топырақ ө ң деу тә сiлiн – культивациялау дейдi. Ол ү шiн тү рлi культиваторлар қ олданылады. ТМД-ның Еуропалық елдерiнде қ азтабандарының алымы 30-33 см болатын, кең алымды КШУ-12, КШУ-18 культиваторлары жиi қ олданылады Шұ ң қ ырлау. Бұ л агротехникалық шара сү дiгер кө терiлген немесе сү рi танапта ұ зындығ ы 1, 3 м, енi 0, 5 м жә не терең дiгi 15-20 см тұ йық шұ ң қ ыр жасау ү шiн жү ргiзiледi. Ә р шұ ң қ ырғ а 19-25 л су сыяды, сонда бiр гектарда 250-300 м³ су жинауғ а мү мкiндiк туады (2).

Шұ ң қ ырларды қ азуғ а ЛОД-10 шұ ң қ ырлағ ышын немесе ЛДГ-10 сыдыра жыртқ ышына шұ ң қ ыр қ азуғ а арналғ ан ПЛДГ-10 қ ондырғ ысын жалғ ап қ олданады. Тырмалау. Тырмалау жұ мыс органдары ә р тү рлi: тiстi, инелi немесе шетi кесiлген ойық табақ тары бар қ ұ ралдармен жү ргiзiледi. Тiстi жә не инелi тырмалар топырақ тың бетiн қ опсытады жә не тегiстейдi. Ө ң деудiң терең дiгi 3-4 см ден 5-6 см дейiн болады.

Тiстi тырмалар ауыр, орташа жә не жең iл (БЗТС-1, БЗСС-1, ЗБП-0, 6А) болады. Олар жердi соқ амен жыртқ аннан кейiн қ олданылатын

Топырақ ты терең ө ң деу қ абатың жасау, маң ызы Топырақ ты терең ө ң деу дегенiмiз – бү кiл жыртылатын қ абаттың қ ұ нарлылығ ын арттыру мақ сатында топырақ тың генетикалық қ ұ рылысын айтарлық тай ө згертпестен топырақ қ а қ ұ ралдар мен машиналар арқ ылы ә сер ету. Солтү стiк Қ азақ стан жағ дайында топырақ ты терең ө ң деу негiзiнен 20-22 жә не 25-27 см терең дiкте жү ргiзiледi (81). Аймақ тарына қ арай, терең ө ң деудiң басты тә сiлдерiне жердi жырту жә не терең қ опсыту жатады

Топырақ ты ө те терең жә не арнайы ө ң деудің тә сілдері, маң ызы, қ ұ ралдары Терең қ опсыту кезiнде ө ң делетін қ абат тiлгiленедi, қ опсытылады бiрақ аударылмайды. Жердiң бетiнде аң ыз паясының 80% дейiн сақ талады. Терең қ опсытудың негiзгi қ ұ ралдары – ПГ-3-100; ПГ-3-5

Топырақ тың ылғ алдылығ ы ең аз су сыйымдылығ ы 55-65% болғ анда, терең қ опсытудың сапасы жақ сы болады. ұ ң дегенде сағ атына 10 км дейiн жылдамдық пен жү руге болады. Терең қ опсыту 30 см дейiн терең дiкте жү ргiзiледi (65, 79).

Терең қ опсыту топырақ тың қ ң делу қ абатының су ө ткізгіштігін арттырып, оның кө ктемгі қ ар суын жақ сы сiң iруiне ә сер етедi (14).

Саң ылаулау. Терең ө ң деудiң бұ л тә сiлi баурайдағ ы кү здiк дақ ылдарда, кө п жылдық шө птерде, шабындық тар мен жайылымдарда қ олданылады. Терең дiгi 35-40 см саң ылаулар баурайғ а кө лденең кесiледi Фрезерлеу. Топырақ ты терең ө ң деудiң тә сiлi ретiнде фрезерлеу қ атты шымдалғ ан шабындық тарда, бұ тақ ты жә не шымтезектi минералды жерлерде пайдаланылады

Тянь-Шань тауы мен тау бө ктеріндегі суармалы аймақ, ауыспалы егіс нобайлары. Оң тү стік Қ азақ стан, Жамбыл, Алматы жә не Шығ ыс Қ азақ стан облысның Уржар ауданы орналасқ ан. Топырақ жамылғ ысы ә ртү рлі, тік белдеулік бойынша орналасқ ан. Аймақ та таулы, ашық қ ара, сұ р, қ ызыл-қ оң ыр тү рлері кездеседі. Егіншілік тә лімі жә не суармалыы жер.де орнал. Жылдық жауын шашын мө лшері 300-400

Топырақ ты қ орғ ау ауыспалы егістер нобайлары Механикалық қ ұ рамы жең iл топырақ тарда егiншiлiк дақ ылдар жолақ тап орналасқ ан топырақ қ орғ ау ауыспалы егiстерi қ олданылғ ан жағ дайда мү мкiн болады. Мұ нда бiр жылдық дақ ылдар мен сү рi танаптық жолақ тар кө п жылдық шө птер орналасқ ан жолақ тармен кезектесiп келуi керек. Қ ұ мдақ жә не жең iл саздақ топырақ тарда жолақ тардың енi 50 метр, ал орташа саздақ жә не сазды топырақ тарда 100 метрге дейiн болады. Механикалық қ ұ рамы жең iл топырақ тарда қ олданылатын бес танапты топырақ қ орғ ау ауыспалы егiстiң сұ лбасы мынадай болуы мү мкiн:

1. Ық тырмалы сү рi танап

2. Бидай

3. Бидай

4-8. Кө п жылдық шө птер (1-5 жылдық)

9. Бидай

10. Бидай

Тукым шаруашылыгы ж.е машина жуйеси: Тукым шар-осирилетин дак.жогаргы сапалы сорттык тукымдарымен камтамасыз ету шараларынын жуйеси.Бул жерде аудандастырылган сорттарды гана пайд.керек, оларды уакытыл алмастырып, жанарып отыру керек, шаруашылыктагы тукым коймаларында агротех.шаралар уакытылы орындалу керек. Машина жуйеси-осимдик шар.ар турли дак.оним алу ушин жургизилетин процесстерди механикаландыруда колд.озара байл болатын машиналар жиынтыгы. Маш.жуйеси а.ш дак дер кезинде сапалы егу, кутип баптау, ысырапсыз жинап алуушин керек.Машиналар топ.кунарлыгын томендетпейтин, аз шандататын, тыгыздайтын, эрозиямен куресе алатын, коршаган ортаны булдирмейтин болу керек.

Тынайткыштар жуйеси, мелиоративтик шаралары: Тынайткыштар жуйеси-тынайткыштар колдану жобасын орындауга багытталган уйыдастыру-шаруашылык агрохимиялык ж.е агротех.шаралардын жиынтыгы.Шаралары: 1)тынайткыштарды дайындау, сатып алу, тасымалдау, сактау.2)тынайткыштарды ауыспалы егис бойынша ж.е жеке дакылдарга колд.мерзими, тасили. Мелиоративтик шараларга топ.ты ж.е микроклиматты тубегейли турде жаксартатын жуыстар жатады.(жерди суландыру, кургату, тогандар мен суаттар салу, химиялык мелиорация, жерди рекультивациялау, орман мелиорациялык жумыстары, 2ши туздану мен батпактануга карсы курес.Каз-н кургакшылык жагдайларына мелиоративтик шаралардын арасында сугару басты ролде.Суармалы жерлерден алынатын оним талими ж.е баскасугарылмайтын аймактардан алынатын онимнен бирнеше есе коп болып келеди.Бул айырмашылык оте куан болып келетин жылдары одан да коп болады.Арине мундай натиже дак.суарудын жургисин мукият сактаганда болады.Топ.2ши туздануына карсы куресу ушин шайып сугару, кургату, жонышка егу, топ.терен ондеу, гипс беру, туракты каналдардын жагасына агаш отыргызу.

Шө лейт аймақ қ а, ауыспалы егіс нобайлары Батыс Қ азақ стан меен Қ арағ анды обл кө пшілік жерлері Ақ тө бе обл орталық бө лігі Қ останай, Ақ мола, Павлодар обл оң тү стік бө лігі жә не Шығ ыс Қ азақ стан обл кейбіп аудандары. Топырағ ы қ ызыл-қ оң ыр, сор топр кездеседі. Жылдық жауын-шашын мө лшері 200-230 ммм Ауаның темпереатурасы ортае есеппен 2600⁰-3000⁰ С. Қ ар 120-140 кү н, оң тү стігінде 90-100 кү н жатады. Негізгі дақ ыл бидай, арпа, сү рлемдік жү гері, малазық тық шө птер. Аймақ та негізінен дә нді парлы ауыспалы егіс тү рлері кең тарағ ан т.б егіс кездеседі. Дә нді парлы ауыспалы егіс 1 таза пар 2 жаздық бидай 3 жаздық бидай Егістік дә нді парлы отамалы 1 таза пар 2 тары 3 сү рлем

Шө л аймақ қ а, ауыспалы егіс нобайлары Атырау, Маң ғ ыстау, Қ ызылорда, Ақ тө бе Қ арағ анды обл оң тү стік аудандары, Алматы, Жамбыл, ОҚ О, Мойынқ ұ м, Бетпақ дала, Балқ аш ауданмен шектесетін кейбір аудандар кіреді. Топырағ ы қ оң ыр, сұ р қ оң ыр, тақ ыр сұ р қ оң ыр жә не қ ұ мдар саналады. Жауын –шашын мө лшері 100-150мм. Жазы ұ ақ қ ұ рғ ақ. Ылғ алдылығ ы тө мен. Ауа темпер 3100-4000⁰С. Қ ыс 4 айғ а созыл. Аймақ та малазық тық шө птер ө сірілгенн. Ауыспалы егіс дә нді-парлы, дә нді –отамалы, дә нді-шө пті, дә нді-парлы отамалы т.б. 1 Таза пар 2кү здік бидай 3 жаздық бидай

1 арпа+к.ж.ш 2, 3, 4, к.ж.ш. 5 кү здік бидай жү гері

Ылгалмен жартылай камтамасыз етилген талими егиншиликте таза парды негизги ондеу. Каз.н 2.8 млн га талими жеринин 0, 7 млн га ылгалмен жартылай камт.етилген аймагында орн.Жазыктабан сыдыра жырткыштармен 20-22 см ондегенде туусим артады.

Ылгалмен жарт. кат.ет. тал.егин.екпели парды ондеу. Каз.н Онт.ж.е Онт.-шыгыс аймагынын суармалы егиншилигинде танапты таза парга калдыру тимди емес.Сондыктан екпели пар колд.2 тури бар: жаппай ж.е отамалы екпели пар. Жаппай екпели парга ерте писетин 1жылдык жай катарлы адиспен егилетин дак себиледи: карабидай, сулы, асбуршак, Вегетация кезинде еш топ.ондеу жургизбейди. Жаппай екпели парда осккен дак.ерте жиналып, танапты кузге дейн таза пар туринде ондейди.Сойтип ол озинен кейнги осимдиктерге жаксы алгы дак б.т.куздик дак онимин арттырады.

Отамалы екпели парга коконистин ерте писетин сорттары сурледик жугери егиледи.Отамалы дак.егилген танап топ.олар коктеп шыкканга дейн тырмаламайды.Екпели пардагы отамалы дак.катараралыктары косымша онделеди.сондыктан онын анызы таза парга жакын.Кемшилиги: оган себуге жарайтын вегетациялык кезени кыска отаалы дак.саны оте аз.Мундай екпели парга себилетин копшилик отамалы дак.н онип осу мерзими узак, оны жинап алу кузге дейн созылады да, пар танабын баптап ондеуге уакыт жетпейди. Ондеу алгы дак.жинап алган сон тырнап 22-25 см жыртудан басталады.Ерте коктемде ылгал жабады.(БЗСС-1).Дак ды сепкенше 6-8 см бир еки рет культивациялайды.Дак ды жинап алган сон пар ондеу жуйеси басталады.

Ылгалмен жарт.кат.ет.талии егин.жасыл парды ондеу. (Сидералды) грануметрлик курамы женил кумдауыт топ.н кунарлыгын арттыру ушин колд.Нег.дак: сиыржонышка, шабдар, борибуршак, сераделла, екпе ногаттык.туйе жонышка.Тамырлары теренге тарайды.Сойтип баскалар синире алмайтин кор заттарин синиреди.Бул кор заттарын дарди масакты дак.коректенеди. Ондеу алгы дак.жинап алган сон судигер жыртудан басталады.Ерте коктемде тырмаланып, культивацияланады.Сойтип жасыл тынайткыш ретинде тандалган дак.себиледи.Дак.н шанактану фазасында кайырмалы сокамен 28-30 см жыртылады.кузге дейн куздик бидай себилсе не коктемге дейн жаздык дак себилсе бирнеше рет культивацияланады.

Ыктырмалы парды ондеу жуйеси. Солт.Каз колд. Кыша, кунбагыс, жугери.Таза пардан айырмашылыгы оган ыктырма ретинде биык сабакты ос. Себиледи. Онын негизги максаты: кыста танапта мол кар жинау.Ен колайлы дак. кыша. Ол жаздын ортасында онделип, арамшоптер жойылган сон себилсе, сабактары кузги суыкка дейн катайып оседи де, карды жаксы устайды.Кыша тукымын 2-3 катарлы адиспен шилденин ортасында парды 2ши не 3ши ондеумен бир мезгилде СЗС-2.1 дан сепкишпен себеди.Сондыктан ос.катараралыктары 22, 3 см, ал ыктырма аралыгы 6-8 м болады. Ылгал жеткиликти болса кыша тукымын 3-4 см себеди.Парды культивациялау жиылыги 2-3 апта.

Осимдик зиянкестери, аурулары, арамшоптермен куресу жуйеси: кешенди турде жургизилу керек.Мыс: астыктын сур кобелеги ар гектардан алынатын онимнин 5 ц тамыр шириги, тат кесели не септориоз аурулары кей жылдары онимди жартсына дейн азайтады.Химмиялык заттарды колд.оте укият азирленгенде гана колданган жон.карантиндик шаралар жеткиликти болу керек.

Ө сімдік тіршілік факторлары, ө сімдіктер ү шін маң ызы. Ө сімдіктердің ө сіп-жетілуіне негізгі факторлар- жылу, жарық, ауа, су жә не қ оректік заттар. Жарық тың ө сімдіктер ү шін маң ызы ө те ү лкен, себебі олардың жапырақ тарында кү н сә улесінің ә серінен фотосинтез процесі жү реді. Фотосинтез дегеніміз кү н сә улесінің ә серінен қ оршағ ан ортаның органикалық емес қ арапайым заттарынан кү рделі органикалық заттардың тү зілуі.Оның реакциялық формуласы: 6СО₂+6Н₂О® С₆ Н₁₂О₆+6О₂. Фотосинтез кезінде ө сімдіктер кү н сә улесінің 85 пайызын сің іреді. Оның нә тижесінде органикалық заттар тү зілуімен қ атар тірі организмдердің дем алуына керекті оттегі бө лініп шығ ады.Егер ө сімдіктерге вегетация кезінде жарық жеткіліксіз болса, олар дұ рыс ө тпейді. Басқ аша айтқ анда, жарық ү шін ө сімдіктер биікке бойлап ө сіп, соның салдарынан, ә сіресе масақ ты дақ ылдардың, сабақ тары жің ішкереді. Жылу -ө сімдік тіршілігінің ғ арыштық факторына жатады, ө йткені оның негізгі кө зі – кү н энергиясы. Жылу топырақ қ а себілген ауылшаруашылық дақ ылдары тұ қ ымының бө рітіп жә не жер бетіне кө ктеп шығ уы ү шін қ ажет.Тұ қ ым кө ктеп шығ уғ а қ ажетті температура бойынша барлық аулшаруашылық дақ ылдарын мынандай 5 топқ а бө луге болады:

- +1-2⁰С кө ктеп шығ атын ө сімдіктер (бидай, арпа, сұ лы, қ ыша, мақ сары)

- +3-5⁰С кө ктеп шығ атын ө сімдіктер (кү нбағ ыс, зығ ыр)

- +5-6⁰С кө ктеп шығ атын ө сімдіктер (қ арақ ұ мық, бө рібұ ршақ)

- +9-10⁰С кө ктеп шығ атын ө сімдіктер (майбұ ршақ, тары жә не тағ ы басқ алар)

- +10⁰С жоғ ары температурада кө ктеп шығ атын ө сімдіктер (ү рме бұ ршақ, мақ та жә не басқ алар)

Судың ө сімдік ө міріндегі орны ерекше. Біріншіден, ол ө сімдіктерге еріткіш ретінде қ ажет, ө йткені топырақ тағ ы коректік элементтерді жә не олардың тұ здарын ө сімдіктер тек ерітінді тү рінде сің іре алады.

Екіншіден, су ө сімдікте жү ретін фотосинтез процесіне керек, себебі фотосинтез реакциясында судың алты молекуласы қ атысады.

Ауа. Ө сімдікке қ ажетті факторлардың бірі – топырақ ауасы. Оның қ ұ рамында оттегі мен кө мірқ ышқ ыл газы бар. Атмосфера ауасында кө мірқ ышқ ыл газының мө лшері 0, 03%, ал топырақ ауасында ол 0, 1 тен 1 пайызғ а дейін болады.

Қ оректік заттар. Ө сімдіктер тірі организм болғ андық тан ө неді, ө седі, дем алады, кө бейеді, коректенеді, ө леді.Жақ сы ө сіп-дамуы ү шін ө сімдіктерге жеткілікті мө лшерде коректік заттар керек. Оларғ а топырақ тағ ы химиялық элементтер мен микроорганизмдердің тіршілігі арқ асында жиналғ ан заттар жатады.Қ оректік заттар органогендік жә не кү лді элементер болып екі топқ а бө лінеді.

Уялар, санылау жасау, тынайткыштар колдану: Уялар жасау кузде судигер жыртылган жерлерде жургизиледи.ДТ-75 тракторына уя жасайтын ЛОД-10 куралы колд. Санылау жасау жыра жасалган кейн де артурли дак.кутуге арн.агротех.шараларды жургизуге болады.Санылау ШП-3-70 куралыен 40-50 см арасы 1.4 м, колденени 3-5 см етип жасалады.Санылау жасау кезинде жылда жыртылып журген каьаттын астындагы тыгыздалып калган топ.копсытылады.Сондыктан кар суы топ.онай синеди.де жер бетине эрозия тудырмайды.Жер енистиги 10 градус болганда дейн санылау жасау дурыс нат береди.Екпели копжылдык шоптер егилген, куздик бидай себилген танаптарга, шабындыктар мен жайылымдарда да жургизеди. Тынайткыщтар колдану. Эрозия кезинде топ.кунарлыгы катты кемитиндиктен мундай жерлерге орг. Ж.е мин. Тын.беру керек.Олар топ.кунарлыгын калпына келтиреди, эрозияга ушыраган жерлерге егилген дак.онимдилиги артады

Эрозиянын туу факторлары:

Эрозияга ушырайтын жерлердеги топ.ондеу жуйесинин ерекшелиги: Су эрозиясымен куресуде шаруашылыктагы жерлерди дурыс пайдалан билудин манызы зор.Бул асиресе таулы жер мен тау боктеринде орн.шаруашылыктар ушин оте кажет.Су эрозиясына баурайлы жерде орн.танаптар оте бейм болады.Сондыктан мундай топ.жиы копсыта беруди кажет етпейтин дак.егу керек.Баурайлы жерлердин топ.су эрозиясынан коргау шараларынын ишинде ениске колденен, контур бойынша жургизилетин мелиорациялык жумыстарынын(жолактап агаш отыргызу, коп жылдык шоптер егу) манызы зор.Топ.су эрозиясынан коргауда агротех.шаралар манызды рол аткарады.Ен бастысы бул шараларонша киын емес, ен бастысы-жердидурыс ондеу. Жерди ондеу. Су эрозиясы жер бетимен агатын су асеринен болатындыктан бар агротех.шаралар суды топ.терен кабаттарына синируге багытталу керек.Ериген кар суы, жанбыр суы топ.тез сынсе жер бетинен су акпайды.Баурайды тек оган колденен жургизеди.Жырту терендиги 25-27 см.