Б) Абдуллаһ ибн Омар

Шындық қ а жанаспаса да, батыстық шығ ыс-танушылардың айтуынша, Кағ бул-Ахбардың тағ ы бір шә кірті Абдуллаһ ибн Омар болып табылады.

Хазірет Омардың (р.а.) Абдуррахман, Абдуррахманул-Аусат, Абдуррахманул-Асғ ар, Абдуллаһ, Зә йдул-Ә кбар, Зә йдул-Асғ ар, Ү бә йдуллаһ, Асым мен Ияз атты тоғ ыз ұ лы болғ ан. Бұ лардан тек Абдуллаһ ибн Омар ғ ана «Ибн Омар» яғ ни нағ ыз «Омардың ұ лы» деп аталғ ан, ө йткені Омардың ұ лы дегенде еске алдымен сол тү сетін.

Сахабаларды белгілі бір ө лшемдерге сү йеніп, бағ а беру біз секілді адамдардың ісі емес, дегенмен Ибн Омардың алдамшы дү ниенің қ ызығ ына кө з салмауы, зү хд, тақ уалық, қ ұ лшылығ ын ық ыласпен орындауы, сү ннетті ұ стану тұ рғ ысынан ә кесінен асып кетпесе кем тү спейтін жағ ы да жоқ емес. Сү ннетке мойынсұ нуда ол ө зінше бір терең дікке қ ұ лаш ұ рғ ан еді. Кез кезген ісін дә л Пайғ амбарымыз істегендей жасауғ а қ атты мә н беретін. Тіпті мә уласы ә рі ү лкен имам Мә лик ибн Ә настың ұ стазы (Бұ л ү шеуі Ибн Омар, Нафи мен Имам Мә лик хадис негізі болып табылатын алтын дің гектің бірін қ ұ райды) Нафидың айтуынша, бірде ө зімен бірге Арафаттан тү сіп келе жатқ ан Ибн Омар бір жерде сә л кідіріп, ә лде бір шұ ң қ ырғ а тү сіп шығ ады. Нафи: «Ә й, имам, ол жерде не істедің із?» – деп сұ рағ анда, былай деп жауап береді: «Бірде екі ә лем Сардарымен бірге Арафаттан тү сіп келе жатқ анымда, осы тұ сқ а келгенде Пайғ амбарымыз мына шұ ң қ ырда дә рет сындырғ ан еді. Мен де ондай қ ажеттілік болмаса да, Пайғ амбары-мыздың жасағ анына сай амал істегім келді».

Расулаллаһ суды ү ш мә рте демін алып ішкен-діктен, Ибн Омардың тө рт мә рте демін алып ішкенін ешкім кө рген емес. Сү ннетке деген қ ұ рметі осыншалық ты еді. Сү ннетке осыншалық ты мұ қ ият қ арауын шектен тыс ә рекет санап, сол кездің ө зінде оны кү сталағ андар болғ ан. Ал енді айтың ызшы, сү ннетке осыншалық ты қ ұ рметпен қ арағ ан адамның Пайғ амбарымыздың (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) атынан болмағ анды болды деуі мү мкін бе?

Исламның алғ ашқ ы кездері дү ниеге келіп, ә кесі тартқ ан ауыртпалық тарды кө ріп ө сті. «Бә рі ә кеме жабылып, таяқ қ а жығ атын. Бір жолы Ас ибн Уаилдің арашалағ аны есімде», – деп сол кү ндерді еске алатын.

Һ ижрет кезінде он жасқ а толар-толмағ ан жас жеткіншек еді. Бә дірге қ атысқ ысы келіп ө зі қ ұ ралпы балалармен ұ зын кө ріну ү шін ө кшесін кө теріп тұ рса да, Пайғ амбарымыз (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) оларды жорық қ а ертіп шық пады. Бойшаң кө рінгеніне қ арамастан Пайғ амбарымыз (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) балалардың жасын арнайы сұ райтын. Ұ хұ д кезінде де жасы жетпегендіктен жасақ тың қ атарына алынбады. Сол жолы достары секілді кө ң ілсіз, кө зі жасқ а толып ү йіне қ айтты. Таң атқ анша ұ йық тай алмай дө ң бекшіп, «Апыр-ай, Расулаллаһ тың жолында соғ ысатын баһ адү р сахабалардың қ атарына мені жасақ қ а неліктен алмады екен? Қ андай кү нә м бар еді?!» – деп қ атты қ айғ ырды. Бір-екі жылдан кейін бұ л ойы орындалып, Хандақ соғ ысына қ атысқ ан еді.

Ибн Халликан «Уафаятул-аян» атты ең бегінде Имам Шағ бидан мынадай оқ иғ аны риуаят еткен: «Бірде жас кездерінде Абдуллаһ ибн Зү бә йр, бауыры Мұ сғ аб ибн Зү бә йр, Абдулмә лік ибн Мә руан мен Абдуллаһ ибн Омар – бә рі Қ ағ баның жанында отыр еді. Бір уақ ытта араларында «Ә рбіріміз тап қ азір дұ ғ а етейікші, бә лкім, қ абыл болар» деген ой айтылды. Абдуллаһ ибн Зү бә йр: «Уа, Раббым, ұ лылығ ың ның қ ұ рметіне мені Хижазғ а патша қ ылуың ды ө тінемін», – деп дұ ғ а етеді. Мезгілі жеткенде, Ибн Зү бә йр Меккені уақ ытша басқ арып, Аллаһ елшісінің (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) аманатын лайық ты дең гейде алып жү рді. Ислам дінін жанын сала қ орғ ады, соң ында Залым Хажжаж оны шейіт етті. Мү бә рак денесі анасы (хазірет Ә бу Бә кірдің қ ызы) Ә сманың (р.а.) кө з алдында бірнеше кү н асулы тұ рды. Бұ л ө жет ә йел Хажжажғ а барып: «Сен оның бұ л дү ниесін жалмадың, ол сенің ақ ыретің ді оң дырмады», – деп ескерткен еді.

Мұ сғ аб ибн Зү бә йр болса, «Аллаһ тағ алам, ұ лылығ ың ның қ ұ рметіне, арыш пен кү рсің нің қ ұ рметіне Иракқ а мені басшы еткенің ді қ алаймын», – деген еді. Аллаһ оның да дұ ғ асын қ абыл алады. Уақ ыты жеткенде, ол да Иракты уақ ытша басқ арады.

Абдулмә лік ибн Мә руан: «Раббым, мені бү кіл мұ сылмандардың басшысы ете гө р, қ арсы келгендерді қ атаң жазалап болсын Ислам ә лемінің бірлігін сақ тап қ алуды нә сіп ете гө р!» – деп дұ ғ а етеді. Уақ ыт Абдулмә ліктің де дұ ғ асының қ абыл болғ анын кө рсетеді. Ең соң ынан Абдуллаһ ибн Омар да дұ ғ а етіп: «Аллаһ тағ алам, Сенен Жұ мақ ты мағ ан уә жіп қ ылмайынша жанымды алмауың ды ө тінемін», – дейді.

Оқ иғ аны жеткізуші Имам Шағ би: «Ү шеуінің де дұ ғ асының қ абыл болғ анына куә болдық. Имамның дұ ғ асының қ абыл болып-болмағ андығ ын ақ ыретте кө реміз», – деген. Шағ бидың білетін бір нә рсесі бар еді. Ибн Омар ешқ ашан ә һ лі-бә йтке қ арсы шығ ып, ә мә уилерге жақ таспағ ан, ә сіресе, Хажжаждың ең кө бірек қ орқ ып, аяқ тартатын адамы осы еді. Бір жолы Хажжаж (сірә зұ лымдығ ын жасырғ ысы келсе керек) қ ұ тбасын барынша созып оқ иды. Тіпті тү скі намаздың шығ атын уақ ыты тақ айды. Ибн Омар (р.а.) отырғ ан жерінен «Ә й, ә мірші, біз сенің қ ұ тбаң ды тың дап тұ рармыз, уақ ыт сенің қ ұ тпаң ды тың дап тұ ра бермейді ғ ой?» – деп дауыстайды. Бұ дан кейін Хажжаждың оғ ан деген ө шпенділігі ө рши тү седі. Ақ ыр соң ында, қ ажылық кезінде біртуар сахабаны шейіт етіп тынды. Жендеттерінің бірін ұ шы улы найзамен жұ мсады. Ол оның ту сыртынан баспалап келіп Ибн Омардың (р.а.) тобығ ын жаралады. Осы жара соң ында алып тұ лғ аның шейіт болуына ә келіп соқ ты.

в) Абдуллаһ ибн Мә сғ ұ д (р.а.)

Кө п хадис риуаят еткен сахабалардың бірі Абдул-лаһ ибн Мә сғ ұ д (р.а.) еді. Ибн Мә сғ ұ д – алғ ашқ ы сахабалардың бірі. Жас кезінде Ә бу Жә һ ил, Ұ қ ба ибн Ә бу Муайт секілді Қ ұ райыштың байларының қ ойын бағ атын. Адамзаттың асылы хазірет Мұ хаммедпен (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) танысқ аннан бастап, одан бір елі ажырамады. Жақ ын араласқ аны соншалық – Расул-аллаһ тың шаң ырағ ына кез келген уақ ытта еркін кіріп-шығ атындық тан, былайғ ы ел Абдуллаһ ибн Мә сғ ұ дты ә һ лі-бә йттен (сол шаң ырақ тың мү шесі) шығ ар деп ойлайтын, ә сіресе, сапарларда Пайғ амбарымыздың торсығ ын, аяқ киімін, тө сегін т.б. алып жү ретіндіктен ص َ ا ح ِ ب َ ا ل ن ّ َ ع ْ ل َ ي ْ ن ِ و َ ا ل ْ م ِ ط ْ ه َ ر َ ة ِ و َ ا ل ْ و ِ س َ ا د ِ деп аталатын.

Ибн Мә сғ ұ дтың (р.а.) ашық кереметтері бар ә улие жан еді. Ә лсіз бір риуаяттағ ы, Меккеде кө п қ иын-дық тарғ а душар болғ ан сә тінде аяқ асты жоқ болып кеткенін солардың қ атарында айтуғ а болады. Расулаллаһ оғ ан ا ِ ب ْ ن ُ أ ُ م ّ ِ ع َ ب ْ د ٍ Ибн Уммуабд (Уммуабдтың баласы) дейтін. Тағ ы бірде «Кімде-кім Қ ұ ран кә рімді жаң а тү скендей оқ ығ ысы келсе, оны Ибн Уммуабдтың қ ырағ атындай етіп оқ ысын», – деген. Бір жолы Аллаһ елшісі (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) оғ ан: «Қ ұ ран оқ ышы, тың дайын», – дейді. Ибн Мә сғ ұ д: «Қ ұ ран сізге тү сті ғ ой, мен оны сізге қ алай оқ имын?» – дегенде, Аллаһ елшісі «Мен Қ ұ ранды басқ адан тың дағ анды ұ натамын», – дейді. Сонда Ибн Мә сғ ұ д «Ниса» сү ресін басынан бастап оқ и бастайды. «Ә р ү мбетке бір айғ ақ келтіріп (пай-ғ амбарларымен тірілтіп), сені де оларғ а куә етіп (сені қ абылдап-қ абылдамағ анын сұ рауғ а) келтірсек қ андай болар еді?» деген аятқ а жеткенде, Ақ иық елшінің (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) кө з шарасы жасқ а толып, жү регі ө рекпіп, қ олымен «Жеткілікті!» дегендей ишара жасап еді.

Ибн Мә сғ ұ дтың (р.а.) дене бітімі бә лендей сымбатты емес еді. Бірде Пайғ амбарымыздың айтуымен бір ағ ашқ а ө рмелеп шығ ады. Мұ ны сырттай қ арап тұ рғ андар оның аяғ ының ұ сқ ынсыздығ ына кү лген болатын. Сонда Расулаллаһ: «Оның аяғ ы ертең ақ ыреттегі таразыда Ұ хұ д тауынан да ауыр тартады», – деді.

Хазірет Омар (р.а.) Ибн Масғ ұ дты Куфағ а мұ ғ алім ретінде аттандырып, сондағ ы елге: «Ә й, Куфалық тар! Егер сендерді ө зімнен артық кө рмесем, Ибн Мә сғ ұ дты сендерге жібермес едім», – деп хат жазғ ан еді.

Ибн Мә сғ ұ д (р.а.) хазірет Омардың халифалық кезең інде Куфада ұ стаздық қ ызмет атқ арды. Имам Ә бу Ханифаның «Сахабадан несі кем» деген Алқ ама ибн Қ айс, Ә суад ибн Язид ә н-Нә хаи мен Ибраһ им ибн Язид ә н-Нә хаи сынды табиғ инның ірі ғ алымдары осы Ибн Мә сғ ұ дтың шә кірттері болып саналады, ә сіресе ә ділетті халифалардан да хадис риуаят еткен Алқ ама ілімнің кө бін Ибн Мә сғ ұ дтан (р.а.) алғ ан. Бір жолы тың дау-шылардың бірі Алқ амадан: «Ілімді кімнен алдың ыз?» – деп сұ рағ анда, ол: «Омар, Осман, Али мен Ибн Мә сғ ұ дтан», – деп жауап берген. Оғ ан сауал қ ойғ ан кісі осындай жауапты естігенде «Шіркін-ай десең ші!» – деп таң дай қ ақ қ ан.

Куфа мектебінің негізін қ алағ ан Ибн Мә сғ ұ д (р.а.) хазірет Османның (р.а.) халифалық кезең інде де біршама уақ ыт Куфада қ ызмет атқ арды. Кейіннен ү стінен негізсіз шағ ым тү сіп, мә селенің мә н-жайын анық тау ү шін Мә динағ а шақ ырылды. Қ артайғ ан кезі еді. Қ айта Куфағ а қ айтуғ а қ ұ лқ ы соқ пады. Мә динағ а келген кезінде бір кісі Ибн Масғ ұ дтың жанына ө кпесі алып-ұ шып жү гіріп келіп: «Бү гін тү нде тү сімде Расулаллаһ ты кө рдім. Қ асында сіз отыр екенсіз. Бір кезде сізді ө зіне жақ ындатып: «Менен кейін сағ ан кө рсетпегендері қ алмады ғ ой, келші қ асыма», – деді. Сіз: «Иә, Расулаллаһ, бұ дан кейін Мә динадан кет-пеймін», – дедің із», – деді. Арадан бірнеше кү н ө ткенде, хазірет Мұ хаммед (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) медресесінің осы алғ ашқ ы ә рі алғ ыр шә кірті, Ислам дінін алғ аш қ ұ шақ жая қ абыл алғ ан бес-алты кісінің бірі болғ ан Ибн Мә сғ ұ д (р.а.) аяқ астынан науқ астанып қ алады. Ұ хұ дта, Хандақ та жә не басқ а да ел басына кү н туғ ан қ иын-қ ыстау кездерде Аллаһ елшісінің (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) жанынан бір елі ажырамағ ан, намаздағ ы алғ ашқ ы (Қ ұ дыс) жә не кейінгі (Мекке) қ ұ былағ а да жү зін бұ рып, намаз оқ ығ ан осынау ә йгілі сахаба тө сек тартып жатқ анда, хазірет Осман (р.а.) халін сұ рап келеді. Олардың ә ң гімесі былайша ө рбиді:

–Нені уайымдайсың? Ө кінішің бар ма?
– Кө п.
– Ол не?
– Кү нә ларым кө п. Аллаһ қ а мына бетіммен қ алай барамын деп уайым жеп жатырмын.
– Қ алауың не?
– Аллаһ тың рақ ымын қ алаймын.
– Емші алдыртайын ба?
– Мені ауыртқ ан емшінің Ө зі емес пе? Соғ ан қ арағ анда, сенің емшің мағ ан ештең е істей алмас».

Сө йтті де артынша Ибн Мә сғ ұ д (р.а.) кө з жұ мды. Аллаһ елшісімен (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) 23 жылын бірге ө ткізген осы сахаба жайлы 800 хадис риуаят етіпті-міс деп тұ нық суды лайламақ болғ ан орынсыз сынның тү бі неге апарып соқ тырарын сіз ө зің із-ақ таразылай берің із.

Біз қ ысқ а ғ ана ә ң гімелеп отырғ ан бұ л ү лкен тө рт сахабадан басқ а Айша, Ә бу Сайыд ә л-Хұ дри, Жабир ибн Абдуллаһ пен Ә нас ибн Малик те кө п хадис жеткізген сахабалардың қ атарынан. Егжей-тегжейлі тә птіштеп жатпай осы сахабалар жайлы да бірер сө з қ озғ ап, артынан табиғ индарғ а тоқ талып ө ткенді дұ рыс кө ріп отырмын.

г) Хазірет Айша (р.а.)

Ес білгеннен қ ұ тты шаң ырақ та ө сті. Мә динағ а һ ижрет кезінде Пайғ амбарымыздың ақ босағ асын аттағ ан ол ө мірінің он жылын Аллаһ елшісімен бірге ө ткізді. Ақ иық елші (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) кө біне Айша анамыздың отауында тү нейтіндіктен осы бір ө те ақ ылды, парасатты ә рі сұ ң ғ ыла ә йел отбасы жағ дайына тә н бү кіл ерекшеліктерді Расулаллаһ тың тікелей ө зінен ү йренді, ә рі ү йренгендерін ә йелдерге ү йретумен болды. Ә йел заты Пайғ амбарымыздың мү бә рак жарларының бә ріне де қ арыздар десек артық айтпаймыз, ә сіресе, «Діннің жартысын мына Хұ майрадан ү йренің дер» деп хадисте айтылғ ан Айша анамызғ а (р.а.) ө те-мө те қ арыздар екені сө зсіз. Мейлінше алғ ыр, ижтиһ ад жасауғ а қ абілетті, естігендерін тү пкілікті тү сініп алмайынша тынбайтын бұ л ардақ ты анамыздың кө п хадис риуаят етуіне кү дікпен қ арау қ исынсыз.

Айша анамыз (р.а.) жайлы ғ алымдарымыз терең зерттеу жү ргізгендіктен, қ алғ ан сө зді солардың ө зіне қ алдырмақ пыз.

д) Ә бу Сә ид ә л­Хұ дри (Сағ ыд ибн Малик)

Ө з заманында Мә динаның ғ алымы, ең білімпазы саналғ ан. Ә кесі – Ұ хұ д соғ ысында шейіт болғ ан ансардың алғ ашқ ыларының бірі. Ә кеден жетім қ алғ ан бұ л кедей сахаба Аллаһ елшісін паналағ ан еді. Ә бу Һ ұ райра секілді кү ндерін суффада ө ткізіп, уахимен сусындайтын. Ахметтік ақ иқ аттың шұ ғ ыласына шомылып, нұ рына бө ленді. Бұ л сахаба туралы да алдың ғ ы сахабаларғ а қ атысты айтқ ан ескертпемен шектелеміз.

е) Жә бир ибн Абдуллаһ (р.а.)

Ә кесі – екінші Ақ аба сертіне қ атысқ ан, Ұ хұ д соғ ысында шейіт кеткен сахаба Абдуллаһ ибн Амр ибн Харам ә л-Ансари.

Екінші Ақ аба сертінен кейін ә кесі рұ қ сат етпей, Бә дір мен Ұ хұ дқ а қ атыса алмағ аны болмаса, басқ а шайқ астардың бә рінде Аллаһ елшісінің қ асынан табылғ ан Жабирдің (р.а.) кө п хадис риуаят етуі табиғ и емей немене? Бұ ғ ан таң қ алатындай, жатсынып қ арайтындай не бар?

Жабир (р.а.) Шам мен Мысырғ а келгенде, оның ү лкен ғ алым екенін білген халық Пайғ амбарымыздан естіген хадистерін тың дау ү шін қ асына жиналатын. Бұ ғ ан қ оса Жабирдің Мә динада Пайғ амбар мешітінде де бір дә ріс алқ асы бар еді. Амр ибн Динар, Мү жахид пен Ата ибн Ә бу Рабах секілді табиғ инның ірі имамдары сол кісінің шә кірттерінің кейбірі ғ ана.

ж) Ә нас ибн Малик (р.а.)

Табаны кү ректей он жыл Пайғ амбарымызғ а (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) қ ызмет еткен. Алты айда Қ ұ ран жаттап алуғ а болатынына қ арағ анда, он жыл ішінде Ә нас ибн Маликтің (р.а.) жиырма шақ ты Қ ұ ранғ а пара-пар хадистерді жадына тоқ уы ғ ажап емес. Ал бү кіл хадистерді қ амтығ ан «Кә нзул-уммал» атты кітапта 46624 хадис қ амтылғ аны мә лім. Анығ ында, хадис топтамасын қ омақ ты қ ылып тұ рғ ан «иснад» (хадистердің келу тізбегі) екені белгілі.

Бұ л жердегі біздің мақ сатымыз – хикая жазу я сахабаны таныту емес. Ниетіміз – хадистерді жаттағ ан, дінімізді жеткізген ардақ ты кісілерді жалақ орлардан арашалағ ан жү здеген ақ иқ атшыл зерттеушілермен бір пікірде екенімізді білдіру. Ең ізгі ниетті жандарды қ исынсыз сынның қ арша борағ ан оғ ынан қ орғ ап, олардан ақ ыретте шапағ ат кү ту. Ниеттің амалдан да қ айырлы екені, ал Аллаһ тың қ амқ орлығ ының шексіз екендігі сө зсіз.