Тақырып. Қылмыстылық және оның көрсеткіштері

Қ ылмыстылық – бұ л белгілі бір уақ ытта белгілі бір территориядағ ы қ ылмыс белгілерінен тұ ратын іс-ә рекеттер жә не осы іс-ә рекеттерді жасағ ан адамдар жиынтығ ын беретін тарихи ауыспалы ә леуметтік қ ұ қ ық тық жалпылама қ ұ былыс.

Қ ылмыстылық жә не қ ылмыс арақ атынасы жө ніндегі сұ рақ тарды зерттеу барысында қ ылмыстылық қ оғ амда белгілі бір уақ ыт арасында жасалғ ан барлық қ ылмыстардың жай ғ ана жиынтығ ы еместігін ескерген жө н. Қ ылмыстылық кү рделі жү йе қ ұ рушы қ ылмыстар мен олардың нысаналарының жиынтығ ы болып табылады.

Қ ылмыстылық тың негізгі санды-сапалық сипаттамалары жә не олардың кө рсеткіштері.

Қ ылмыстылық тың жай-кү йі – кө лемі, дең гейі, динамикасы, қ ұ рылымы, территориялық таралымы, латенттілігі секілді қ асиеттерімен сипатталатын қ ылмыстылық тың негізгі жағ дайы.

Қ ылмыстылық кө лемі – белгілі бір территорияда белгілі бір уақ ыттағ ы қ ылмыстардың жә не оларды жасағ ан адамдардың абсолюттік саны.

Қ ылмыстылық дең гейі – белгілі бір уақ ыт аралығ ында белгілі бір территорияда 100 мың (кейде 10 мың) тұ рғ ын адамғ а шақ қ андағ ы жасалғ ан қ ылмыстар (оны істеген адамдар) саны. Қ ылмыстылық дең гейінің кө рсеткіштері: қ ылмыстылық тың жалпы коэффициенті, қ ылмыстылық тың қ ылмыстық қ ұ қ ық тық коэффициенті, қ ылмыстылық белсенділігінң коэффициенті, сотталғ андық коэффициенті.

Қ ылмыстылық динамикасы – қ ылмыстылық тың, оның ішінде қ ылмыстылық тың жеке қ асиеттерінің уақ ыт аралығ ындағ ы ө згерісі.

Қ ылмыстылық динамикасының кө рсеткіштері – бұ л қ ылмыстылық тың абсолюттік ө суі (кемуі), ө су ө арқ ындылығ ы, қ ылмыстылық кө лемі мен дең гейінің қ осылу қ арқ ындылығ ы.

Қ ылмыстылық қ ұ рылымы – бұ л оның жеке тү рлерімен арақ атынасын сипаттайтын ішкі қ ұ рылысы. Қ ылмыстылық тың жалпы кө леміндегі қ ылмыстылық тың жеке тү рлерінің ү лестік салмағ ы.

Монографиялық ізденістерге кө з жү гіртсек, қ ылмыстылық тү сінігі мен оның негізгі қ асиеттерінің сипаттамасы тек кең естік дә уір криминологиясының ғ ана зерттеу заты болғ анын анық таймыз.

1985-жылғ ы «Курс советской криминологии» атты басылым авторлары Карпец И., Кудрявцев В., Сахаров А., Шрага, Минская С. осы қ ұ былысқ а мынадай анық тама берген: «Қ ылмыстылық – бұ л эксплуататорлық қ оғ амдық -экономикалық формацияларда пайда болғ ан таптық негіздегі, тарихи ауыспалы, ө згермелі, осы қ оғ амда жә не осы кезең де жасалатын барлық қ ылмыстарды қ амтитын, сонымен қ атар сандық (динамикасы, жай-кү йі) жә не сапалы (қ ұ рылымы мен сипаты) кө рсеткіштерімен сипатталатын антогонистік ә леуметтік қ ұ қ ық тық қ ұ былыс».

Н.Ф.Кузнецованың «Преступление и преступность» атты ең бегінде қ ылмыстылық таптық қ оғ амдағ ы айтарлық тай бұ қ аралық, тарихи ө згермелі, ә леуметтік, қ ылмыстық қ ұ қ ық тық сипатқ а ие, сә йкес мемлекетте белгілі бір кезең де жасалатын барлық қ ылмыстардың жиынтығ ынан тұ ратын қ ұ былыс ретінде анық талғ ан.

Профессор У.С. Джекебаев «Преступность как криминологическая проблема» атты ең бегінде қ ылмыстылық ты «спецификалық жү йе болып табылатын жә не қ оғ амның жеке мү шелерінің мінездерінің қ ылмыстық заң да белгіленген нормалардан ә леуметтік шартталғ ан ауытқ уында кө рініс беретін айтарлық тай дербес ә леуметтік жә не тарихи қ ұ былыс» деп анық тағ ан.

Байқ ап отырғ анымыздай, келтірілген анық тамаларда сол кезең де ү стемдік еткен идеологияның ық палы айқ ын. Дегенмен, саясат пен идеологиядан арылғ ан кү йіндегі қ ылмыстылық тың белгілеріне назар аударайық.

Біздің пікірімізше, олар мыналар: 1) қ ылмыстық кө ріністердің жаппай сипатта болуы; 2) қ ылмыстылық тың ә леуметтік сипаты; 3) қ ылмыстылық тың қ ұ қ ық тық сипаты; 4) жү йелілігі.

Осы белгілер негізінде қ ылмыстылық тың келесі анық тамасын беруге болады: қ ылмыстылық – бұ л қ ылмыстық заң да кө зделген ә ртү рлі ә леуметтік ауытқ ушы мінез кү йіндегі бұ қ аралық ә леуметтік қ ұ қ ық тық қ ұ былыс.

Шетелдік криминологияда осы мә селе тө ң ірегіндегі негізгі гипотезаның мә ні: «қ ылмыстылық – бұ л қ оғ амның кү нделікті атқ аратын функцияларының бірі. Қ ылмыстылық кү нә жасаумен іспеттес қ ұ былыс».

Латенттік қ ылмыстылық – қ ылмыстылық тың тіркелген бө лігімен қ оса алғ анда оның шынайы бет-бейнесін кө рсететін қ ылмыстылық тың беймә лім, жасырын бө лігі.

Латенттік қ ылмыстылық ты ү ш аспектте қ арастырады: 1) криминологиялық; 2) криминалистикалық; 3) процессуалдық.

Криминологиялық аспектте – ресми статистикада кө рініс таппағ ан қ ылмыстардың жиынтығ ы.

Криминалистикалық аспектте – анық талмағ ан жә не ашылмағ ан қ ылмыстардың жиынтығ ы.

Процессуалдық аспектте – жасалғ анынан соң қ ылмыстық сот ө ндірісі тә ртібінде істің қ озғ алуына ә кеп соқ пағ ан қ ылмыстардың жиынтығ ы.

Латенттік қ ылмыстылық тың болуы ә ралуан келең сіз салдарларғ а ә кеп соғ ады: қ ылмыстылық тың шынайы жай-кү йі туралы, оның азаматтар мен қ оғ амғ а ә кеп соғ атын зардаптары туралы қ ате тү сініктің болуы; қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының қ ызметіне қ анағ аттанбау жә не т.с.с.

Бышевский Ю.В. мен Конев А.А. секілді ғ алымдардың жү ргізген зерттеулері бойынша адам ө лтірудің 2%, адам денсаулығ ына орта дә режеде зиян келтірудің, тонаудың, қ арақ шылық тың 8, 6%, ұ рлық тың 27%, зорлаудың 85%, парақ орлық тың 98% латентті болып келеді.

Криминологиялық маң ызы бар латенттік қ ылмыстылық ты келесі тү рлерге ажыратады: табиғ и латентті қ ылмыстылық; жасанды латентті қ ылмыстылық; шекаралас латенттілік.

Негізгі ә дебиеттер: 5 бө лімде кө рсетілген: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 ә дебиеттерді қ араң ыз.

Қ осымша ә дебиеттер 5 бө лімде кө рсетілген: 10, 14, 27-28, 33, 36, 40-43, 46, 48 ә дебиеттерді қ араң ыз.