Арлұқ мемлекеті (756-940 жж.).

Қ арлұ қ тардың дербестікке ұ мтылуы олардың Ұ йғ ыр қ ағ анатынан бө лініп шығ уына жеткізді. 746 жылы қ арлұ қ тар Жетісуғ а қ оныс аударды, ал онда саяси жағ дай тым кү рделі болатын. Ө зара қ ырқ ысқ ан кү ресте тү ргеш қ ағ андары ө здерінің бұ рынғ ы Қ арлұ қ тайпаларының мекені кү ш-қ ұ діретінен айырылды. Қ арлұ қ тайпаларынын мекені - Алтай манында орналысқ ан. 8 ғ. бастап қ арлұ қ тар Жетісуғ а қ оныс аударады. Қ арлұ қ тар туралы деректер 5 ғ асырғ а жатады. Ол " бұ лақ " деген атпен белгілі. Тү ркі руна ескерткіштерінде " ү ш қ арлұ қ " атын алтай тауы мен Балқ аш кө лінің шығ ыс жағ алауы арасын қ оныс еткен кө шпелі тайпалар бірлестігіне айтады. Қ арлұ қ жабғ уы Оң тү стік Қ азақ стан маң айында Мауараннахрдың солтү стігіндегі жерлерді басып алу жө нінде белсенді саясат жү ргізген арабтарғ а қ арсы кү ресті басқ арды. Қ арлұ қ тайпаларының қ ұ рылуы мен ертедегі қ арлұ қ этникалық топтары қ алыптасуының алғ ашғ ы кезендері Ішкі Азия аумағ ында тү рік жә не теле (оғ ыз) тайпаларының қ оршауында ө тті. 940 (942) ж. қ арлұ қ мемлекетінің астанасын – Баласағ ұ н. Сонымен, 940 жылы қ арлұ қ мемлекеті ө мір сү руін тоқ татты.

13. Керей — қ азақ қ ұ рамындағ ы кө не тайпалардың бірі. Керейлердің шығ у тегі туралы ғ алымдар ә р тү рлі пікір ұ сынды. Біреулері моң ғ ол тектес десе, енді біреулері ежелгі т.рік тайпасы дейді. Керейлер Солт Монғ олиядағ ы Селенга, Онон ө зендерінің жағ асын мекен еткен. Астанасы Орхон ө зені жағ асындағ ы Қ атынбалық қ аласы болғ ан. Керейлердің билеушісі Тұ ғ ырыл хан Шың ғ ыс ханның ә кесі Есукей батырдың досы болғ ан. Шың ғ ыс ханның ә скерінен жең ілген керейлер Шығ ыс Қ азақ станды, Алтай ө ң ірін мекендеген. Кейіннен Алтын Орда мен Ақ орда қ ұ рамындағ ы тайпалардың бірі болды. Керейлер Ашамайлы жә не Абақ керек деп екі тармақ қ а бө лінді. 11-13 ғ асырда керейлерде феодалдық қ атынас орнады. Хан басты билеуші болды. Тайпа ұ лысқ а бө лінді. Жү здік, мың дық, тү менге бө лінетін ә скерлер болды. Керейлер салық жинақ таушыларды шерби деп атады.

Найман хандығ ы 11 – 13 ғ асырларда Қ азақ станның шығ ысында ө мір сү рген. Негізгі аумағ ы Ертістен Орхонғ а дейінгі Алтай мен Хинган таулы ө лкесін қ амтыды. Найман мемлекеті 12 ғ асырдың аяғ ында билік еткен Инаныш Білге Бұ қ а хан тұ сында нығ айды. Ұ лы Жібек жолында орналасқ ан. Найман мемлекетінің кө рші елдермен саяси, сауда байланыстары жақ сарды. Инаныш Білге ө лген соң, оның екі ұ лы Таян хан мен Бұ йрық хан тақ қ а таласып, Найман мемлекетін екіге бө лді. Екі иелікке бө лінген ұ лыстың ә рқ айсысы ө з алдына дербес ә рекет етіп, ө зара қ ырқ ысты. Бұ л ішкі саяси дағ дарыс Шың ғ ыс хан ә скери кү шінің артуымен тұ стас келді. Найман мемлекеті жұ ртының бір бө лігі моң ғ олдарғ а бағ ынышты болып, ата мекенінде қ алып қ ойса (Ертіс, Зайсан, Марқ акө л), қ алғ андары оң т. батысқ а қ арай ойысты.

14. Қ арахан. X ғ асырдың орта шенінде Жетісу аумағ ында жә не Шығ ыс Тү ркістанның бір бө лігінде ә леуметтік қ ұ рылымы біршама дамығ ан, ө зінен бұ рынғ ы мемлекеттік қ ұ рылымдардың кептеген ә леуметтік институттарын табиғ и тү рде ө зіне жинақ тағ ан Қ арахан мемлекеті пайда болды. Қ арахан мемлекетінің қ ұ рылуы батыста Жетісудан Испиджабқ а дейінгі жә не шығ ыста Қ ашғ арғ а дейінгі ұ лан-байтақ аумақ та болғ ан саяси оқ иғ алармен, сондай-ақ Қ арлұ қ қ ағ анатының ыдырауымен байланысты еді. Қ арахан мемлекеті шекаралары тұ рақ ты, толып жатқ ан еншіліктерге бө лінетін. 11 ғ. 30 жж. соң ында Ибрахим ибн Насырдың тұ сында мемлекет екіге бө лінеді: біріншісі, орталығ ы Бұ қ арда болғ ан, қ арауына Ходжентке дейінгі Мә уереннахрды қ осып алғ ан Батыс хандығ ы, екіншісі — қ арамағ ына Тараз, Исфиджаб, Шаш, Ферғ ана, Жетісу мен Қ ашғ ар кіретін Шығ ыс хандығ ы. Оның астанасы Баласағ ұ н қ аласы. 12 ғ. екінші жартысында қ арақ ытайлар Батыс қ ағ андығ ына қ ауіп тө ндіре бастайды. 1141 ж. Қ арахан — Салжық тың ә скерін талқ андағ аннан кейін Қ арахандар мемлекеті екі хандығ ының билігі де қ арақ ытайлар қ олына кө шеді. Мемлекеттік дін ретінде — Ислам діні болды.

15. Қ арақ ытайлар мемлекеті (1128-1213). Олардың қ ұ рылуы Орталық Азияның қ идан тайпаларымен тығ ыз байланысты. Қ арақ ытай мемлекетінің басшысы Гү рхан деп аталады. Оның ордасы - Шу озенінің алқ абында болатын. Баласағ ұ н орталық болып қ ала берді. Ә скерде тә ртіп қ атал болғ ан. Ел ішінде аула басынан салық жинай жү йесі енгізіледі - ә р ү йден бір динардан салық алып отырады. Бірінші гү рхан Елюй-Даши 1143 ж. қ айтыс болды.

16. Қ ыпшақ хандығ ы – шамамен 11 – 13-ғ асырларда қ азіргі қ азақ жерінде ө мір сү рген мемлекеттік бірлестік. Қ имақ (кимек) қ ағ андығ ы ыдырағ аннан кейін ә скери-саяси билік қ ыпшақ ақ сү йектерінің қ олына кө шті. Олар 11-ғ асырдың 2-ширегінен бастап Арал мен Каспий ө ң ірлерін жайлағ ан оғ ыз тайпаларын ығ ыстырды. 12-ғ асырдың ортасынан олар Сырдария бойындағ ы қ алалар ү шін Хорезммен соғ ысты. Қ ыпшақ ақ сү йектерінің бір бө лігі Хорезм шаһ ына қ ызмет етті, сондық тан 13-ғ асырдың басында хорезмдіктер Сыр бойына толық иелік етіп, Торғ ай, Ырғ ыз, Есіл, Нұ ра ө зендерін жайлағ ан қ ыпшақ тарғ а жорық жасай бастады. Шың ғ ыс хан шапқ ыншылығ ы қ арсаң ында қ ыпшақ тар ыдырау алдында тұ рды. Тақ қ а тек бө рілі руынан шық қ андар мұ рагерлік жолмен сайланды. Олар ежелгі тү ркі дә стү рі бойынша 2 қ анатқ а бө лінді.

17. Қ азақ моң ғ ол шапқ ыншылығ ы кезінде: 13 ғ асырдың басында Азияның орталығ ын-да Қ ытайдың солтү стігінде Моң ғ ол мемлекеті қ ұ рылды. Боржегін тайпасынан шық қ ан Темучин бытыраң қ ы халық ты моң ғ ол тайпаларын біріктіріп, моң ғ ол патшалығ ын қ ұ рғ ан. 1206 ж Онон ө зеніндегі қ ұ рылтайда Темучинге Шың ғ ыс хан есімі беріліп, хан болады. 1218 ж Шың ғ ыс хан Жетісуғ а басып кіріп, найман ханы Кү шлікті жең еді. Бұ л жағ дайлар Шың ғ ыс ханның Оң тү стік Қ азақ стан жеріне шабуыл жасауғ а жол ашады. 1218 ж Шың ғ ыс хан 450 адамнан қ ұ ралғ ан керуенмен Отырарғ а елшілік жібереді. Отырар билеушісі Қ айыр хан керуенді тонап, адамдарын ө лтіреді. Бұ л оө иғ а Шың ғ ыстың Орта Азия мен Оң т Қ азақ станғ а басып кіруіне басты сылтау болады. 1219 ж қ ыркү йекте Шың ғ ыс хан Отырарды 111 мың ә скерімен қ оршайды. Қ айыр хан 50 мың ә скерімен Отырарды 5 ай қ орғ айды. Қ олбасшыларының бірі Қ араша хаджиб «Сү піхан» қ ақ пасынан шығ ып, жауғ а қ осылады. 1219-1220 ж Шың ғ ыс хан Бұ хара, Самарқ ан, Сығ анақ, Сауран, Баршынкент, Жент, Ү згент қ алаларын бағ ындырады.

18. Ақ Орда мемлекеті: 14 ғ асырдың басында Алтын орда мемлекеті ыдырап жатқ ан кезде, Орда-Еженнің қ арамағ ына берілген ө ң ірде дербес Ақ Орда мемлекеті қ ұ рылады. Ақ Орда халқ ы ө збек-қ азақ тар деп аталғ ан. Ақ Орданың алғ ашқ ы ханы Сасы-Бұ қ а болды. Ақ Орда территориясы: Арал тең ізінің солт-шығ ысы, Сырдария алқ абынан Есіл, Сарысу ө зенә не дейін, Алтай тауынан Жайық ө зеніне дейінгі жерлер.Ақ Орданың кү шейген кезі Орыс ханның билік қ ылғ ан жылдары болатын.

19. Моғ олстан мемлекеті: 14 ғ асырда Шағ атай мемлекеті батыс жә не шығ ыс иелікке бө лінді. Шығ ыс бө лігінде 1346-1348 жылдары Моғ олстан мемлекеті қ ұ рылды. Негізін салушы ретінде Шағ атай ә улетінен шық қ ан тоғ ылық Темір болды. Моғ олстан қ ұ рамында: керей, ү йсін, дулат, қ аң лы тайпалары болды. Территориясы: қ азіргі Қ ырғ ыстан жері. Астанасы – Іле бойындағ ы Алмалық қ аласы. 1361 ж Тоғ ылық Темір Мауереннахр жерін тү гел басып алды. Оның бұ л жолдағ ы басты қ арсыласы Ә мір Темір болды. 1362 ж Тоғ ылық ө леді, билік баласы Ілияс Қ ожанын қ олына кө шеді. 1390 ж Темір ә скері Моғ олстан жерін ойрандайды. Мемлекет қ ұ лайды.

20. Ә мір Темірдің Ақ Орда мен Моғ олстан жеріне шабуылы: 14 ғ асырда 60 жылдарында барлас руынан шық қ ан Ә мір ТЕмір Ә мудария мен Сырдария аралығ ындағ ы Мә уереннахр мемлекет билігін қ олына алады. 1370 ж кө ктемде хан болып, 35 жыл бойы қ олында ұ стады. Ә мір Темірдің негізгі мақ саты: Ақ орданы ә лсірету болды. Ә мір Темірдің кө мегімен Тоқ тамыс сұ лтан Орыс ханды ө лтіріп, Ақ орда ханы болды. 1389, 1391, 1395 ж Ә мір Тоқ тамысқ а қ арсы аттанды. Нә тижесінде Тоқ тамыс жең іліп, Сібірге қ ашады. Соң ғ ы ханы Барақ ө лгеннен кейін 1428 ж Ақ орда ыдырайды. 1371-1372 ж Ә мір Моғ олстанғ а алғ ашқ ы шабуыл жасап, кө птеген қ алаларын басып алды. 1375-1377 ж Ә мірдің екінші шабуы басталды. Моғ олстан ә скері жең іледі.1390 ж Темір ә скері Моғ олстан жерін ойрандайды. Мемлекет қ ұ лайды.

21. Ноғ ай ордасы: Жошы ханның немересі Ноғ ай Алтын Орда ә скері қ олбасшыларының бірі болғ ан. 1306 ж Доннан Дунайғ а дейінгі ұ лан ғ айыр ө лкені билеген Ноғ ай Тоқ тамыстың қ олынан қ аза табады. Осылайша 14 ғ асырда Еділ бойында жаң а мемлекет Ноғ ай ордасы қ ұ рылады. Еділ мен Жайық ө зендерінің алабы-Қ азан мен Тү менге дейінгі жерлерді қ амтыды. Астанасы-Сарайшық. Ноғ ай ордасынынң қ ұ рылуына Едіге кө п ық пал еткен. Едіге 1396 жылдан 1411 жылғ а дейін 15 жыл бойы биледі. Ноғ ай ордасы феодалдық мемлекет болды. Ә скери қ уаты да қ ү шейеді. Ноғ ай ордасының қ ұ рамына қ оң ырат, арғ ын, тама, қ ыпшақ сияқ ты тайпалардың бір бө лігі қ азақ тардың кіші жү зіне кірді.

22. Ә білхайыр хандығ ы: 15 ғ асырда Қ азақ станның солт-батыс, орталық ө ң ірінде ортағ асырдық мемлекет Ә білхайыр хандығ ы қ ұ рылды. 1428 ж хан тағ ына Ә білхайыр отырады. Ә білхайыр хандығ ының қ ұ рамында тү ркі тайпалары кө п болды. Олар ө збек деп аталынды. Негізінен Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ жері қ амтылғ ан. Ә білхайыр хандығ ының астанасы Сығ анақ қ аласы.15 ғ асырдың 50 жылдарында Жошының ұ рпақ тары Керей мен Жә нібек Ә білхайырғ а бағ ынғ ылары келмей, одан бө лініп артына ерткен кө птеген халық пен Моғ олстан жеріне кө шіп кетеді. 1468 ж Ә білхайыр олардың артынан жорық қ а аттанып, жолда қ айтыс болады. осыдан кейін хандық тарап кетеді.

23. Махмұ д Қ ашқ ари (1029-1101) тү ркі ғ алымы, ә йгілі «Диуану лұ ғ ат-ит-тү рк» («Тү ркі сө здерінің жинағ ы») атты ең бектің авторы. Туғ ан жері қ азіргі Қ ырғ ызстан жеріндегі Ыстық кө л жағ асындағ ы Барсхан қ аласы. Ол кейін Қ арахан ә улеті билеген мемлекеттің мә дени саяси орталық тарының бірі Қ ашқ арғ а ауысқ ан. Ө з заманының аса білімдар филологы, тарихшысы, этнографы, географы ретінде танылады. Махмұ д Қ ашқ ари тү ркінің тұ ң ғ ыш тіл маманы, тү ркі тілінің оқ улығ ын жасағ ан, грамматикасын тү зеп, жалпы тү ркі ә лемінің тіл ө нерінің ө рісін кең ейтіп, ө ркенін ө сірген ғ ұ лама. Тү ркі жұ ртының бай тарихы, географиялық жағ дайы, ә дебиеті мен ө нері, этнологияық ерекшеліктері «Диуани лұ ғ ат ат тү ркте» нақ ты тарихи деректілік сипатпен танылғ ан. Ол кө птеген ұ лыстардың, тайпалардың тіл ерекшеліктерін саралап, тү ркі тілінің бітімін ежіктей тү сіндіреді, тұ рмыс салтын, ә дет ғ ұ рпын баяндайды, тү ркі халық тарының байырғ ы жырларын, мақ ал мә телдерін береді. Сонымен қ атар ол кө не дә уірдегі тү ркінің ә лемдік қ артасын жасап, онда Барсхан, Баласағ ұ н, Тараз, Екіө гіз, Қ ашқ ардан бастап, тү ркі дү ниесінің ежелгі шаһ арларын, елді мекендерін тү гел дерлік кө рсетеді.

24. Ә бу Насыр Ә л-Фараби ә лемге ә йгілі ойшыл, философ, социолог, математик, физик, астроном, ботаник, лингвист, логика, музыка зерттеушісі. Оқ у жолы Отырар медресесінде, Шаш, Самарқ ан, Бұ хара, кейін Харран, Мысыр, Халеб (Алеппо), Бағ дад шаһ арларында білім алғ ан. Ә бу Наср Ә л-Фараби — тү ркі ойшылдарының ең атақ тысы, ең мә шһ ү рі, “Ә лемнің 2-ұ стазы” атанғ ан ғ ұ лама. Оның заманы “Жібек жолы” бойындағ ы қ алалардың, оның ішінде Отырардың экономикасы мен мә дениетінің дамығ ан кезіне дә л келеді. Ә бу Наср Ә л-Фараби Орта Азия, Парсы, Ирак, араб елдері қ алаларына жиһ анкездік сапарлар жасап, тез есейді. Ол жерлерде кө птеген ғ ұ ламалармен, ойшыл-ақ ындармен, қ айраткерлермен танысып, сұ хбаттасты. Тарихи деректер бойынша 70-ке жуық тіл білген. Ө здігінен кө п оқ ып, кө п ізденген ойшыл философия, логика, этика, метафизика, тіл білімі, жаратылыстану, география, математика, медицина, музыка салаларынан 150-ге тарта трактат жазып қ алдырды. Шығ армаларында кө не грек оқ ымыстыларының, ә сіресе, Аристотельдің ең бектеріне талдау жасады.

25. Жү сіп Баласағ ұ ни, Жү сіп Хас Хажиб Баласағ ұ ни (1020) - ақ ын, ойшыл, ғ алым, мемлекет қ айраткері. Ө мірі туралы мә ліметтер аз сақ талғ ан. (философия), (математика), (медицина), (астрономия), (астрология), ө нертану, ә дебиеттану, тіл білімі, тағ ы басқ а ғ ылым салаларының дамуына зор ү лес қ осқ ан. “Қ ұ тты білік” дастаны орта ғ асырларда бү кіл тү ркі ә леміне тү сінікті болғ ан Қ арахан ә улеті мемлекеті тү ріктерінің тілінде жазылғ ан. Жү сіп Баласағ ұ н «Қ ұ тты білікті» 1069-1070 жылдары Баласағ ұ н қ аласында бастап, он сегіз айдың ішінде Қ ашқ ар қ аласында аяқ тағ ан. Жү сіп Баласағ ұ нидің есімі ә лемдік ә дебиет пен мә дениет тарихында " Қ ұ тадғ у білік" дастаны арқ ылы қ алды. Дастанды " хандардың ханы" - Қ арахандар ә улеті мемлекетінің негізін салушы Сү леймен Арслан ханғ а тарту етеді. Сол ү шін хан ө з жарлығ ымен Жү сіп Баласағ ұ ниғ а " хас хажиб" - " бас уә зір" немесе " ұ лы кең есші" деген лауазым берген. Дастанның басты идеясы тө рт принципке негізделген. Біріншісі, мемлекетті дұ рыс басқ ару ү шін қ ара қ ылды қ ақ жаратындай ә діл заң ның болуы. Екіншісі, бақ -дә улет, яғ ни елге қ ұ т қ онсын деген тілек. Ү шіншісі, ақ ыл-парасат.Тө ртіншісі, қ анағ ат-ынсап мә селесі.

26. Қ ожа Ахмет Йассауи (1093 ж.ш., кейбір деректерде 1103, 1041, Сайрам (Исфиджаб) — 1166 ж. Тү ркістан (Иасы)) — тү ркі халық тарының, соның ішінде қ азақ халқ ының, байырғ ы мә дениетінің тарихында айрық ша орыны бар ұ лы ақ ын, пә лсапашы. Қ ожа Ахмет Йассауи– тү ркістандық ғ ұ лама, ә улие. Қ ожа Ахмет Йассауидың арғ ы тегі қ ожалар ә улеті. Қ ожа Ахмет Йассауи ұ стаздарының кө шбасшысы – Арыстан баб Оның бү гінгі ұ рпақ қ а жеткен кө лемді шығ армасы — «Диуани Хикмат» (Хикмат жинақ). Бұ л шығ арма алғ аш рет 1878 ж. жеке кітап болып басылып шығ ады..Тө рт тармақ ты ө лең мен жазылғ ан бұ л шығ армасында ақ ын ө зінің бала кү нінен пайғ амбар жасына келгенге дейін ө мір жолын баяндайды, тіршілікте тартқ ан азабын, кө рген қ айғ ысын айтады, бұ хара халық қ а ү стемдік жү ргізуші хандардың, бектердің, қ азылардың жіберген кемшіліктерін, жасағ ан қ иянаттарын сынайды, бұ л фә нидің жалғ андығ ын білдіреді.«Диуани Хикматтан» тү ркі халық тарына, соның ішінде қ азақ халқ ына, ертедегі мә дениетіне, ә дебиетіне, тарихына, этнографиясына, экономикасына қ атысты бағ алы деректер табуғ а болады.

27.Қ орқ ыт ата – ортағ асырлық ұ лы ойшыл. Қ орқ ыт ата -8 ғ асырда Сырдария бойындағ ы қ ыпшақ тайпаларынан шық қ ан атақ ты жырау, кү йші, философ. 95 жыл жасағ ан тұ лғ а Алтай, Ертіс, Есіл, Ұ лытау, Сырдария, Жетісу ө лкелерінің билеушілері Инал, Қ аң ылқ ожа, Қ ұ лЕркен сияқ ты хандарғ а уә зір болғ ан. Қ ұ қ ық жү йелерімен, тұ рмыстық -ә леуметтік қ ағ идалар туралы кө п ой айтқ ан. «Қ орқ ыт ата кітабі», «Қ орқ ыт жырлары», сияқ ты философиялық ойлары, «Қ орқ ыт кү йі», «Қ орқ ыт сарыны» сияқ ты музыкалық шығ армаларының бірі. Қ орқ ыт – қ обыз бен домбыраны алғ аш жасағ ан дарынды жырау, кү йші.

28.Халық тың қ алыптасуы ө те кү рделі, сан қ ырлы мә селе. біз Қ азақ стан жерін сонау қ ола дә уірінен бастап мекендеген тайпаларды, олардың тү р-ә лпеті, тілі, мә дениеті қ андай екендігін қ арастырдық. Ә рине, қ ола дә уірінде, яғ ни бұ дан 3—4 мың жыл бұ рын ө мір сү рген андрондық тайпаларды біз қ азақ халқ ының тікелей ата тегі деп атай алмаймыз. Одан бергі сақ, ғ ұ н, ү йсін, сармат тайпаларын да тек қ азақ тың ата тегі деп тү сіну тарихқ а қ иянат болар еді. Тіпті тү ркі тайпаларының ө зі Орталық Азия, Еділ бойы халық тарына, қ ала берді сонау солтү стік-шығ ыстағ ы Колымадан оң тү стік-батыстағ ы Балқ ан тү бегіне дейін шашырап жатқ ан тү ркі жұ рттарының шығ у тегіне қ атысы болғ андығ ын есте сақ тау керек. Еуразияның кең -байтақ тө сінде ө зінің тарихи аумағ ын, мә дениеті мен тілін, дінін қ алыптастырғ ан қ азақ деген халық тың кү ні кеше ғ ана пайда болмағ андығ ы белгілі. Қ азақ халқ ының нә сілдік-генетикалық, мә дени тегінде сонау андрондық тардан бастап ү зілмей келе жатқ ан бір желі бар екендігін анық байқ аймыз. " Қ азақ " атауының (этнонимі) шығ уы жө нінде тү рлі пікірлер бар. Бұ л мә селенің тө ң ірегіндегі тү рлі пікірлер XVIII ғ асырдан бері жалғ асып келеді, бірақ зерттеушілер ә лі бір тоқ тамғ а келген жоқ. Бү гінгі таң да " қ азақ " этимологиясының жиырмадан астам тү сіндірмелері бар. Мысалы, " қ азақ " деген сө з " қ аз" жә не " ақ " деген сө здерден шық қ ан. " Бұ л — қ аздай тізілген кө ш керуеніне қ арап қ ойылғ ан ат", — дейді немесе: " қ азақ " атауы " қ ас" (хас) — нағ ыз жә не " сақ " — кө не замандағ ы сақ тар атауынан қ ұ ралғ ан жә не " хас-сақ " — нағ ыз сақ деген ұ ғ ымды береді", — дейді.

29. Ұ лы Жібек жолы жә не ортағ асырлық қ алалар: Ұ лы жібек жолы Еуропа мен Азияны байланыстырғ ан. Еуразияны бө ліп Қ азақ ста аумағ ын басып ө тетін Ұ лы Жібек жолының тарихы ө те ертеден басталды. Жібек жолымен ең алғ ашқ ы сауда байланыссы б.з.б. 3-2 ғ асырларда жасалынғ ан. Бұ л сауда жолының Жібек жолы деп атауының ү лкен себебі бар: біріншіден алғ ашқ ы негізгі тауары жібек болғ ан. Жібек жолының тармақ тары 5-7 ғ асырларды Жетісу, Оң т.Қ азақ стан жерлерін қ амтыды. Жібек жолының бойында Тараз, Баласағ ұ н, Бұ хара, Самарқ ан, Сайрам, Сауран, Отырар, Сығ анақ, Ү ргеніш, Испиджаб, Шаш т.б. ірі ортағ асырдық қ алалар орналасқ ан. Кейіннен 13-14 ғ асырларды Жібек жолының саяси экономикалық маң ызы артқ ан. Археологтар Қ азақ стан аумағ ында ортағ асырлық 60-тан астам қ аланың орнын тапқ ан.

30. Қ азақ халқ ының діні: қ азақ стан аумағ ын мекендеген кө шпелі тайпалардың діни тү сініктері ә р тү рлі болғ ан. Ерте ортағ асырлық тү ріктер пұ тқ а табынғ ан. Тү ріктер Кө кке, Жерге, Суғ а, табынды. 9-11 ғ асырларда Қ азақ станда мекендеген халық тар арасында буддизм, христиан, манихейлік, зороастризм діндері таралғ ан. Қ азақ стан аумағ ындағ ы осндай діндерді ислам діні ығ ыстырғ ан. 9-10 ғ асырдарда қ азақ жерін мекендеген халық тар арасында ислам діні кең тарай бастады.