Дәріс. Тақырып: Жүрістік бөлігі

Автомобильдің жү рістік бө лімі арбашық сияқ ты, рамадан, доң ғ алақ ө стерінен жә не аспадан тұ рады. Рама тасушы негіз ретінде остовом қ ызмет етеді, онда қ озғ алтқ ыш, трансмиссияның барлық механизмі, кузов жә не басқ а агрегаттар бекиді.

Аспаның бө лшектер арқ ылы ө стермен доң ғ алақ тарғ а сү иенеді. Рамалық қ ұ рылымның остова барлық жү ктік автомобильдерде болады.Жең іл автомобильдерде жә не автобустардың кө птеген бө лігінде раманың қ ызметін шанақ тың қ атты негізі атқ арады.

Рамалар жә не кузовтар. Рама автомобильдің агрегаттарын жә не бө ліктерін бекітуге қ ызмет етеді. Тасмалдаушы шанағ ы баравтомобильдерде шанақ каркасы тасмалдаушы шанақ пен қ осылғ ан немесе мү лдем жоқ. Сонда раманың қ ызметін шанақ атқ арады. Қ ұ рылымына қ арай рамаларды лонжеронды (5.1 сур.) жә не хребтовые бө леді.

Жең іл автомобильдің шанағ ы 2 қ ызмет атқ арады:

1)Жү кті, жолаушыларды жә не жү ргізушіні тұ нық талғ ан кең істікте орналастыру; 2)Толық немесе шамалы тасмалдаушы қ ызмет атқ арады. Шанақ ты екі бө ліктен тұ рады деуге болады: жоғ арғ ы- шанақ тың ө зі, тө менгі- негізі. Негізі еден панелінен жә не қ озғ алтқ ышты бекіту базасынан тұ рады. Оларғ а тек қ озғ алтқ ыш қ ана емес сонымен қ оса трансмиссия жә не жү рістік бө лім бекиді. Қ ұ рылымдық ерекшеліктеріне қ арай автомобильдердің шанағ ы каракстық жә не тасмалдаушығ а бө леді.

Сур.5.1. Лонжеронды рамалар: а- тү зу лонжеронмен; б- кү шейткішпен; в- майысқ ан лонжеронмен; г- ү здікті енімен; д- айқ астырылғ ан бү иірлік.

Автобус шанағ ы стержневого каркаса жә не жапырақ шалы тігістен тұ рады. Тігіс элементтері каркастың сә йкес элементтерімен жалғ анғ ан, олар жазық немесе майысқ ан панелді қ ұ райды. Шанақ бортының каркасының бойлық элементтерін белдемше деп атайды.Автобустар шанағ ын статикалық (майысу) жү ктемелерді қ абылдауына қ арай жіктейді: рамалық (статикалық кү ш жә не аспа харакеті шанақ пен эластикалық байланысқ ан рамағ а беріледі), тасмалдаушы негізімен (жү ктеме жә не харакет кузовпен мық ты байланысқ ан негізбен басым қ абылданады), тасмалдаушы (статикалық жү ктеме оның барлық элементтеріне ү лестіріледі. Жү ктік автомобильдің шанағ ы екі жеке элементтерден тұ рады, жү ргізуші кабинасынан жә не жү кке арналғ ан шанақ тан. Кабина қ ұ рылыты каркасты панелді.

Доң ғ алақ тар жә не шиналар. Автомобиль доң ғ алақ тары автомобильдің барлық салмағ ын жә не автомобил шанағ ына немесе рамасына берілетін динамикалық жү ктемелерді қ абылдайды, жолдың кедір бұ дырлығ ының салдарынан болатын соқ қ ыларды жә не дұ мпулерді ө шіреді.

Доң ғ алақ тың жолмен ө зара қ атынасының сипатына тарту, тежелу, жол жайлылығ ы, тиіиділігі, ө тімділігі, тұ рақ тылығ ы жә не басқ арымдылығ ы тә уеледі.

Сур.5.2.Жең іл(а) жә не жү к(б) автомобилдердің доң ғ алақ тары

Доң ғ алақ тарда тербеліске минималды қ арсылық, жақ сы ілінесу жә не демпфирующие қ урамы, ұ зақ мерзімд жә не тозуғ а беріктігі, шуылсыз жұ мыс, қ ұ растыру жә не бұ зу жең іл деформируемым топырақ та жү ргенде шинаның жү гіретін бө лігі ө здігінен тазаланатын болу керек.

Атқ аратынқ ызметіне қ арай шиналар жетекші, басқ арылатын, комбинированные (бір мезгілде басқ арылатын жә не жетекші) жә не демеуші.

Доң ғ алақ елесі бө ліктерден тұ рады (5.2 сур.): шина, обод 3, 10, бекіту бө лшектерімен жалғ анатын бө ліктен, ступица жә не моиынтіректер. Жалғ астырғ ыш бө лігінде ободка тә ртіпсіз жалғ анғ ан дискі немесе ступица бө лігін қ ұ райтын (дискісіз немесе спицалы доң ғ алақ) спицалар болуы мү мкін.

Пневматикалық шина- қ ысыммен толтырылатын жә не доң ғ алақ ободына орнатылатын қ атты оболочка. Шинаның жікелеуіне геометриялық жә не қ ұ рылымдық белгілері негізделеді. Шинаның геометриялық ө лшемін анық тайтындарғ а сыртқ ы диаметр D, ені В, биіктігін Н, орнану диаметр d_n жә не ободтық борттық шеттерінің аралығ ы А жатады. Еніне қ арай шина профилін кү рделі габаритті (B≥ 350 мм), орташа габаритті (В= 200…350 мм) жә не аз габариттіге (В< 260 мм) бө леді. Ободпен жинақ тағ ан кезде шина – ішкі кең істігін герметизациялау тә сілдеріне қ арай камералы жә не камерасыз деп бө леді.

Шина покрышкадан 1 (5.2 сур. қ ара), камерадан 2 жә не ободной таспадан тұ рады. Камера ауа толтыруғ а жә не шығ аруғ а арналғ ан вентилден тұ ратын герметикалық трообразную оболочку представляют. Ободная тсапа- қ ұ рау кезінде защеление бортами обода жә не камераның қ ажалуынан қ орғ айды.

Покрышка- трообразная оболочка, жол жағ ынан тү сетін жү ктемелерді қ абылдайды. Покрышканың элементтері: каркас 5 (13.3 сур.), брекер 2, суреті бар протектор 3, бү иірлік қ абырғ алардан (II аудан), бү иірден жә не борттан (I аудан) тұ рады. Каркас (покрышканың кү штік бө лігі) сақ иналарда 1 бекіген корда бірнеше қ абатынан тұ рады. Оны паралель жатқ ан жіптерді кесу ә дісімен алады. Жіп жадығ аты ретінде вискозные, полиамидные немесе полиэфирные волокна, болат сымдарын жә не басқ алары қ олданылады.

Жү гіру жолының ортасында каркастың жә не брекердің ә р қ абатындағ ы жіптердің кисах бұ рышын шинаның қ ұ рылымы анық тайды. Диагоналды шинада жіптердің қ исахы нө лге жақ ын (13.3 сур.)

Сур. 5.3.Диагоналды (а) жә не радиалды (б)шиналардың карасының қ ұ рылымы: 1-корд; 2-брекер.

Ободтар. Обод жалғ астырғ ыш қ атты доң ғ алақ тық бө лігімен шинаны ұ стайды жә не ондағ ы жү ктемені ступицағ а береді. Сондық тан ол шинағ а ө лшемі, қ аттылығ ы жә не қ ұ рылымы бойынша сә йкесуі керек ободтардың қ ұ рылымдық сұ лбасы 5.4 суретте кө рсетілген. Обод элементтері: съемных бө лшектерді орнату қ ызметін атқ аратын негіз; шинаның бү иірлік тіреніші болатын бортовая закройка; шина бортының негізін орнатуғ а арналғ ан қ ондыру сө ресі; тұ йық талушы съемных бө лшектерге арналғ ан тұ йық талушы бө лік (тұ йық таушы жә не борттық сақ иналар); шинаны қ ұ рау жә не бұ зу кезінде бойлаушы болатын жә не қ ондыру сө релерінің арасынды орналасқ ан арық.

Сур.5.4. Доң ғ алақ қ апталдарының негізгі тү рлері:

а-неразъемный глубокий симметричный; б- ортасында разъемный; в- триплекс туріндегі сегменті, радиусы бойынша ү ш сегментке бө лінген; г- екі компонентті разъемный; д- ү ш компонентті разъемный; е- бес компонентті; 1- обод негізі 2- жалғ аушы элемент; 3- раземды бортты сақ ина 4- алмалы борттық сақ ина; 5-серіппелі тұ йық тағ ыш сақ ина; 6-қ ондырушы сақ ина; 7-камерасыз шинадағ ы нығ ыздағ ыш.

Аспа. Аспа раманы немесе шанақ ты жү рістік бө лімнің агрегаторымен жалғ айды, жолдан келетін динамикалық жү ктемелерді қ абылдайды; автомобилдің жү ріс жайлылығ ын қ амтамассыз етеді. Аспаларғ а келесі талаптар қ ойылады: шанақ тың тиімді тербелесін жә не тербеліс амплитудасының ө шуін қ амтамассыз етеді; бұ рылыс, шапшаң дата қ озғ алу жә не тежелу кезінде автомобиль креніне кері ә сер ету; бағ ыттаушы доң ғ алақ тардың қ ондырғ ысының бұ рышы тұ рақ тандыру; рулдік механизмнің бұ рылысының кинематикасына доң ғ алақ тардың кинематикасының сә йкесуі; сенімділікті, қ ұ рылымының қ арапайымдылығ ын жә не техникалық қ ызметің қ арапайымдылығ ын қ амтамассы ету.

Аспаның қ ұ рама бө ліктеріне қ атты элементтер, бағ ыттаушы қ ұ рылғ ылар, амортизаторлар кіреді. Автомобилде аспаның массалары шанақ (рама) жә не оғ ан бекитіндер, аспа массалары емес: доң ғ алақ, аспаның кейбір бө ліктері.

Қ атты элементтер жолдан келетін динамикалық жү ктемелерді қ абылдайды. Рессорлы (жапырақ шалы, Витыс серіппелі, торсионды), пневматикалы жә не резің келі (айналуғ а немесе қ ысуғ а жұ мы істейді) қ атты элементтер.

Бағ ыттаушы қ ұ рылғ ы бойлық жә не бү йірлік кү штерді жә не моменттерді қ абылдайды. Бағ ыттаушы қ ұ рылғ ының сұ лбасы тә уелді жә не тә уелсіз аспаларды анық тайды.

Тә уелсіз аспа кезінде ә р доң ғ алақ тә уелсіз тербеледі. Мұ ндай аспаны ә детте қ иылғ ан белдікте жә не ө тімділігі жоғ ары автомобильдерде жиі қ олданылады. Тә уелді аспада бір доң ғ алақ тағ ы тербеліз белдік арқ ылы екіншісіне беріледі. Бұ л аспаны екі жә не кө п ө сті жү ктік автомобильдерде жә не тіркемелерде кө п пайдаланады.Тә уелді балансирлі аспаларды екі жақ ын орналасқ ан белдік тербейді.

Амортизаторлар рессордың, шанақ тың жә не доң ғ алақ тық тербеліс энергиясын ө шіреді. Гидравликалық, газ толтырылғ ан жә не комбинировандық амортизаторлар деп бө леді. Қ ұ рылымдық орындалуына қ арай олар иінтіректі жә не телескопически жасалады.

Жү ріс жайлылығ ы шанақ тың (раманың) тербеліс амплитудасы жә не жиілігімен анық талады.

Аспаның басқ а элементтері. Жапырақ шалы рессорлар кең інен таралғ ан. Олар дайындауда жә не жө ндеуде қ арапайым. Олардың серіппелі жә не торсионды рессорлардан айырмашылығ ы иінтіреуіш бағ ыттаушы жабдық тары болмайды. Жапырақ шалы рессорлардың ү ш тү рі болады (5.5 сур.): а-жарпылай элипсті; б-кантилеверлі; в-четвертные. Жапырақ шаларды жинау пішімі иіуші моменттердің эппріне сә йкеседі, т.е. рессорлар тең кедергіге қ арсы балқ ы сияқ ты болады.

Сур.5.5. Аспаның қ атты элементтерінің сұ лбасы.

I-Жапырақ шшалы ресорлар: а-жарпылай элипсті; б-кантилеверлі; в-четвертные; II- Пневмоэлементтер: а-екі секциялы; б, в-диафрагмалы; г-рукавный

Рессордың алғ ашқ ы екеуінің бекітілуіассиметриялы, бұ л тежелу кезінде кренағ а жә не клевкағ а қ арсылық ты қ амтамассыз етеді. Жапырақ шалы рессорлар рамамен жалғ анғ ан жә не қ алғ ан рессорлар оғ ан қ амыттырмен тартылғ ан тү бірлі рессордан тұ рады. Жинақ тау алдында жапырақ шалардың ә р тү рлі кривизнасы болады. Жапырақ шалардың бойлық орын ауыстыруы смежного жапырақ шаның бойлауына немесе орталық бекіту бурандамасына кіретін выступы шектейді. Ү йкелісті тө мендету ү шін жапырақ шаларғ а графит майының қ абатын жағ ады немесе аралығ ынаметалл емес тө семдер қ ояды. Рессорлардың қ иылысуы тік бұ рышты, Т-тә різді немесе трапециялы болады. Соң ғ ысының қ асиеті жақ сы.

Рессорды белдікке стремянками с накладками бекітеді. Тү бірлі жапырақ шаның бір ұ шын шанақ қ а шарнирлі бекітеді, ал екіншісі – серьгу арқ ылы. Рессорды бекітуде сондай-ақ резің келі жастық шалар пайдйланады. Мұ ндай бекітулерге майдың қ ажеті жоқ жә не раманың перекосе кезінде рессодың бұ ралуын тө мендетеді.

Спиральды рессорларды жең іл автомобильдердің тә уелсіз аспасында пайдаланады. Цилиндрлі серіппелердің сызық тық сипаты, ал конустық та ілгерілемелі сипаты болады.

Торсиондар жодың аспағ а ә сер еткен уақ ытында білік немесе біліктің тетігі сияты айналады. Оларды тә уелсіз аспа болғ анда кө п ө сті автомобильдерде, тіркемелерде, жартылай тіркемелерде жә не аз литражды автомобильдерде қ олданады. Торсиондардың қ атты деформациясы кезінде энергиясы жапырақ шалы рессорлардан 2...3 есе кө п болады.
қ атты пневматикалық элементтерді массасы ө згеріп тұ ратын автомобильдерде жиі қ олданады (автобустарда, контейнер-тасмалында, трейлерде жә не т.б.). пневматикалық аспаның сипаттамасы қ исық сызық ты, олардың параметрлерін ауаның қ ысымы арқ ылы ө згертеміз. Жү рістің жайлылығ ын кузов салмағ ының жә не аспасыз бө ліктерінің массасының аз орын ауыстыруымен жоғ арылатамыз. Ауаның қ ысымын ө згерте отырып кузовтың орнын жолғ а қ атысты реттеуге болады, ал тә уелсіз аспа кезінде — жолғ а қ атысты биіктігін.

Сур.5.6. Аспаның сұ лбалары:

а — тә уелді; б— тә уелсіз бір тетікті; в, г — тә уелсіз екі тетікті бірдей жә не ә ртү рлі ұ зындық та; д — тетікті – телескопиялық тә уелді аспа

Тә уелсіз аспа кезінде (5.6, б...д, сур) ә р доң ғ алақ тың тербелісі жеке. Бір тетікті аспа кезінде (5.6, сур) жү йеде гироскопиялық ә сер болады. Екі тетікті аспада (5.6, в, сур) жә не ә р тү рлі ұ зындық тағ ы трапециялық тетіктердің бұ рыштық (13.6, г, сур) қ озғ алысы жоқ, бірақ бү йірлік ығ ысу ∆ l пайда болады, бұ л ө з кезегінде доң ғ алақ тардың бү йірлік қ ажалуына ә келеді.

Баллонды жә не диафрагмалық серпімді элементтерді (5.5, II, сур.) екі қ абатты резің ке кордты қ абық ша. Корд ү шін капрон немесе нейлон пайдаланады, баллонның сыртқ ы қ абаты ү шін — май бензинге берік резің ке, ішкі қ абаты ү шін — каучук. Баллондар ү шін (5.5, II, а, сур.) жоғ арғ ы герметикалық сипатты.

Бағ ыттыаушы қ ұ рылғ ыны аспаның сұ лбасымен анық талады. Тә уелді аспада (5.7, а, сур) екі доң ғ алақ та белдік балкасымен қ атты жалғ анғ ан. Бір доң ғ алақ тың орны ө згергенде биіктігі бойынша бұ рыш ө згереді. Бұ л жағ дайда доң ғ алақ айналғ анда гироскопиялық ә сер пайда болады, ол ө сті бастапқ ы жағ дайғ а ә келуге тырысады, сонда шинамен ө стердің қ ажалуы болады.

Сур.5.7 Бланасирлі аспалардың сұ лбасы:

а— тө рт рессорлы балансирімен; б—екі рессорлы қ атты балансирлі балкасы бар; в— балансирлі рессоры жә не реактивті штангасы бар.

Балансирлі аспаларды (5.7 сур) кө п ө сті автомобилдерде қ олданады. Қ ысқ а балансирлі аспаларды (5.7, а, сур) жартылай тіркемелерде жә не доң ғ алақ тық формуласы 6 х 2 автомобилдерде пайдаланады. 5.7, б, суреттегі аспада жапырақ шалы рессордың астына ү лкен балансир орналасқ ан, ал оның ү стіне — реактивті тартқ ыштар орналасқ ан (МАЗ автомобилінде). 5.7 в, суретінің сұ лбасында рессорлар балансир болып табылады, ал жоғ арғ ы жағ ында жә не тө менгі жағ ында реактивті штангалар орнатылғ ан, олар белдіктердің бойлық қ озғ алысын шектейді (ЗИЛ, КАЗ, КрАЗ, УралАЗ автомобилдерінде).

Стабилизаторлар. Автомобил бұ рылысы кезінде центрден тепкіш кү штің ә серінен кузов қ исаяды, масса центрінің орналасуы ө згереді бұ л автомобилдің ауып қ алу мү мкіндігін кө бейтеді. Қ ұ былысты реттеу ү шін аспаның бұ рыштық қ аттылығ ы яғ ни стабилизатор орнатады. Стабилизатор торсион тә різді, ол кузовтың қ исаюында бұ ралады. Жең іл автомобилдерде стабилизаторды кө бінесе алдың ғ ы аспағ а, ал артқ ы аспағ а кей-кездері ғ ана орнатады. Кей-кездері артқ ы аспада стабилизатордың қ ызметін U-тә різді артқ ы балка атқ арады (ВАЗ автомобилдерінде).

13.4.Амортизаторлар. Амортизаторлар автомобилдің тербелмелі жә не тербелмейтін массаларының тербелісін дросселденген сұ йық тың калибрленген ойық тың арнайы тығ ырық тарының есебінен ө шіреді. Ү йкелістен пайда болғ ан жылу амортизатордың корпусы арқ ылы сейіліп кетеді. Тә уелсіз аспаларда амортизаторды бағ ыттаушы элемент ретінде де қ олданады.

Амртизаторларғ а қ ойылатын талаптар: автомобил жү рісінің жайлылығ ын қ амтамассыз ету, оның тұ рақ тылығ ы жә не басқ арылымдығ ы; бірден тежелгенде жә не шапшаң дата қ озғ алғ анда кузовтың қ исаюын азайту; секіру кезінде доң ғ алақ ты жолдан ажыратпау.

Амортизаторларды бір жақ ты яғ ни рессордың қ айту тербелісін ө шіреді жә не екі жақ ты яғ ни рессордың қ айту жә не қ ысу тербелісін ө шіреді. Қ ысу жү ріснде сұ йық тың ағ у кедергісі қ айтуғ а қ арағ анда 2...5 есе аз болады т. с. Қ ысу кезінде негізгі қ уатты рессорлар, ал қ айту кезінде амортизатор қ абылдайды.

Қ ұ рылымы бойынша амортизаторлар тетікті жә не телескопиялық болады, ал олардағ ы қ олданылатын қ ысу жадығ аттары бойынша — сұ йық, газ толтырылғ ан жә не тү рлендірілген болады. Негізінен телескопиялық амортизаторлар қ олданылады, себебі оларда қ ысым жә не масса кө п емес (2, 5...5 МПа тетіктімен салыстырғ анда олардікі 10.20 МПа), жә не массасы айтарлық тай қ ор, ал мү мкіндік бұ рышы 45° кем.
Телескопиялық екі қ ұ бырлы амортизаторлар жұ мыс цилиндрінен 1 (5.8 сур) жә не резервуардан тұ рады. Олардың арасындағ ы В жазық тығ ы цилиндрдің жұ мыстық жазық тығ ынан ығ ыстырылғ ан амортизатор сұ йық тығ ымен толтырылады. Амортизатордың жоғ арғ ы бө лігіне майғ а тө зімді резің кеден жасалғ ан нығ ыздаушы шток (сальник) орнатылғ ан. Сальникте бірнеше сақ иналы гребешковтардан тұ рады, олар гидравликалық нығ ыздаушы ретінде қ ызмет атқ арады

Сур.5.8. Амортизатор жұ мысының сұ лбасы:

а— рессордың қ ысылуы; б—рессордың қ айтуы; в— Амортизатордың сипаттамасы; А, Б, В— жазық тық тар; 1—жұ мыс цилиндрі; 2—резервуар корпусы; 3— қ айта жіберу клапаны; 4— поршен; 5— қ айту клапаны; 6— серіппе; 7— сорушы клапан; 8— босатушы клапан.

Рессорлардың қ ысылысы кезінде қ айта жіберуші клапан 3 арқ ылы А жазық тығ ыннан Б жазық тығ ына майды сығ у арқ ылы поршень 4 (5.8, а, сур) тө мен қ озғ алады. Поршеннің азғ ана жылдамдығ ында сұ йық қ айта жіберу клапанының тесігі арқ ылы ө теді, ал жоғ ары жылдамдығ ында қ осымша тү сіру клапанын ашады 8. клапандардың тесігі арқ ылы ө ткен сұ йық поршен қ озғ алысына кедергі келтіре отырып толастайды. Шток кө леміне сә йкес сұ йық тың кө лемі резервуардың корпусына ығ ысады. Қ айту жү ріс кезінде рессормен поршен жоғ ары қ арай қ озғ алады (5.8, б,) сұ йық клапанды 3 жабады, қ айту клапанын 5 ашады, сол кезде сұ йық тың Б жазық тығ ынан А жазық тығ ына ө туіне айтарлық тай кедергі туындайды. Шток кө леміне сә йкес босағ ан А жазық тығ ы резервуардағ ы сұ йық пен сорушы сораптың кө мегімен толтырылады.
Амортизатордың сипаты тү зу сызық ты емес (5.8, в, сур). Қ алғ ан қ уаттың кө лемі қ айту жү рісінде ө шеді — рессордың тербелісіде. Жаң іл автомобилдерде қ ысумен қ айтудың айырмашылығ ы кө п емес.

Ә дебиеттер: 1.нег.[308-346]; 2.нег [158-200].

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Раманың қ андай тү рлерін білесіздер? 2. жең іл автомобилдердің кузовтарының қ ұ рылымдық ерекшеліктерін ата. 3. Автобус кузовтарының жү ктемені қ абылдауы бойынша қ алай жіктейді? 4. шинаның геометриялық ө лшемдерін анық таушыларды ата. 5. екі еселенген доң ғ алақ тарды қ алай бекітеді? 6. тә уелді жә не тә уелсіз аспа несімен ерекшеленеді? 7. Реактивті тартқ ыштардың, амортизаторлардың, стабилизаторлардың қ ызметі неде?