Twitter.com

Facebook артынан жарысып, ө сіп келе жатқ ан, жарты миллиардтан аса қ олданушысы бар ә леуметтік желі. Қ ысқ аша статистика айта кетсек, Twitter-ге секундына 11 аккаунт қ осылады. 2012 жылы кү ніне 175 млн. туит жазылғ ан. Қ олданушылардың 55%-ы телефонмен кіреді.

Туиттерде ең кө п ретуиттелетін (басқ алар бө лісетін)туиттер: 92% -қ ызық ты контент, 84% - ә зіл, 66% - жеке байланыс туиті, 32% - ынталандыру туиті, 26% - RT ө тініш жә не 21% - жұ лдыздар туиті.

Бұ л ә леуметтік желіге не ү шін кіруге болады? Жоғ арыдағ ы екеуінен не артық шылығ ы бар?

Оғ ан кірсең із, жұ лдыздар фабрикасына немесе саяси майданғ а тү сіп қ алғ андай боласыз. Себебі, бә рі шетінен жұ лдызсымақ, бә рі шетінен саясатшы мен саясаттанушы. Қ ұ рығ анда, философ бә рі. Ө рескел айтқ анда, ө секхана мен PRхана. Себебі ондағ ы жұ рт жеке хабарлама (Direct Message) бен жалпы туиттің (Tweet) парқ ына жете бермейді.
Интернет тұ тынушыларының мотивациясын зерттеушілер ішінде А.Е.Войскунский мен О.Н.Арестова ең бектерін атап ө туге болады. Олар

2.1 Интернет тұ тынушыларының мотивтерінің келесі классификациясын келтіреді.

1. Іскерлік мотив. Тұ тынушылардың кө пшілігі ү шін Интернеттегі жұ мыс нақ ты мақ сатқ а, яғ ни нә тижеге жетуге бағ ытталғ ан кә сіби қ ызметтік қ ұ рылымды бө лік болып табылады. Бұ л нақ ты бір ақ параттың ізденісі, белгілі бір адаммен ө зара ә рекеттестік жә не байланыстар белгілі бір бө лімшенің жұ мысын ұ йымдастыру жә не т.б. нақ тылы іскерлік нә тижеге бағ дарлану іскерлік мотивацияның индикаторлық қ ызметін атқ арады.

2. Танымдық мотив. Бұ л мотив жаң а білімдерді алумен байланысты. Тұ тынушының танымдық қ ызығ уының бағ ыттылығ ына байланысты оның тү рлі сипаттамалары болуы мү мкін. Компьютерлік желідегі танымдық қ атынас пә ні: жаң а қ ызметтік мү мкіндіктер, тү рлі гипермә тіндік ақ парат, жаң а адамдар, жаң а идеялар мен пікірлер визуалды жә не есту бейнелері.

3. Қ арым–қ атынас мотиві (коммуникативті мотив). Ол жаң а танысуларды, қ ызығ улары жақ ын адамдарды іздеумен, пікірлерді алмастырумен сипатталады. Бұ л мотив адамның жаратылыстық қ ажеттілігі – білімдер, пікірлер, эмоцияларды ө зі тә різіділермен алмастырумен байланысты.

4. Корпоративті мотив (ынтымақ тастық мотив). Адам қ ызметтерінің кө птеген тү рлері қ ұ рамы бойынша болсын, қ ұ рылымы бойынша болсын, ә леуметтік сипатқ а ие. Қ ызмет адамдар арасындағ ы функцияларды бө леді: қ ызмет нә тижелерін алмастыру, жұ мыс барысында бірігіп отырып мә селені шешу. Адамдардың кө пшілігі ортақ қ ызмет жағ дайында ең бек етеді. Тұ тынушылардың Интернетте жұ мыс істеу барысында басқ алармен ынтымақ тастық қ а бағ дарлану корпоративті мотивацияның индикаторының қ ызметін атқ арады.

5. Ө зіндік табылу мотиві. Бұ л мотив негізінде терең психологиялық қ ұ былыстар жатыр. Тұ лғ алық ө зін–ө зі бағ алау, талап қ ою дең гейі, жетістік мотивациясы. Адам қ ызметі ө те жиі жетістіктік сипатқ а ие, алайда адамғ а ө зіне жә не басқ аларғ а ө з қ ұ ндылығ ын дә лелдеуге тура келеді. Бұ л мотив субьектінің тұ лғ алық қ ұ ндылық тарының типіне байланысты қ ызметтің ә ртү рлі тү рлерінде жү зеге асырылады.

6. Рекреация мотиві жә не ойындық мотив. Ойын жә не рекреация ә р адамның ө мірінде маң ызды орын алады. Ойын жә не рекреация жұ мысқ а қ абілеттіліктің функционалды кү йін қ алыпқ а келтіруден басқ а, сондай–ақ олар қ ызметтің жаң а тү рлерін игеру ә дісі, ө з мү мкіндіктерінің жаттығ уы жә не тексеруі, жарысу болып табылады. Интернетте ә р адам ө зіне неғ ұ рлым жақ ын жә не қ ызық ты болып табылатын ойын тү рін таба алады.

7. Аффилиация мотиві. Берілген мотив адамның қ ызметінің ә леуметтік мә ні мен тұ лғ асының кө рінісі болып табылады. Ол ә р адамның белгілі бір топқ а қ атысты болу, оның қ ұ ндылық тарын қ абылдап оларғ а еру, топ қ ұ рылымында ө з орнын алуғ а деген қ ажеттіліктен кө рінеді.

8. Тұ лғ аның ө зіндік жү зеге асу жә не даму мотиві. Тұ тынушылардың айтарлық тай бө лігі Интернеттегі жұ мыстың жеке тұ лғ ағ а жә не қ ызметке ә серін тү сінеді. Бұ л ә серге танымдық мү мкіндіктер, ойын ә рекеті, қ арым–қ атынас ерекшеліктері, тұ лғ а қ ызығ уы қ алыптасуының дамуы жатқ ызылады. Ө з мү мкіндіктерін танымдық, коммуникативті тағ ы басқ аларын дамытып, жү зеге асыруғ а деген саналы бағ ыттылық Интернеттегі жұ мыс барысында тұ лғ аның даму мотивін қ алыптастырады. Бұ л мотивте шығ армашылық компонент ө зінің айқ ын кө рінісін тапқ ан[36].Интернетте жұ мыс істеу адамғ а ө зінің шығ армашылық қ абілеттерін кө рсетуге мү мкіндік береді, мысалы, жаң а программалық продуктіні жасау, www ресурстарындағ ы телеконференцияларда ойды білдіру. Бұ л адамғ а ө зінің шығ армашылық потенциясын жү зеге асыруғ а, қ ұ зырлы эксперттер жә не мә нді адамдар тарапынан ө з шығ армашылығ ы ү шін бағ а алуғ а мү мкіндік береді.

Кө рсетілген мотив типтері психологиядағ ы тұ лғ аның мотивациялық бағ ыттылық тың негізгі тү рлерін репрезентациялайды: продуктивті, ә леуметтік–коммуникативті, танымдық, дамытушы.Интернет аудиториясы ә рдайым ө сіп бара жатқ андық тан, интернеттің қ оғ амғ а ә сер ететіндігін жоқ қ а шығ ару мү мкін емес. Интернет тек қ ана ақ парат кө зі ғ ана емес, сондай–ақ адамдар коммуникациясының ү лкен зонасы. Интернеттегі қ арым–қ атынастың ө зіндік спецификалық ерекшеліктері болады. Бү кіл ә лемдік желінің ә ртү рлі мү мкіндіктері пайдалану адмның психикалық қ ызметіндегі қ ұ рылымдық жә не функционалдық ө згерістерге ә келеді. Желідегі қ арым–қ атынас ерекшелігі екі тү рлі феномен тудырады: біріншіден, интернет виртуалды тұ лғ аны жасау мү мкіндігі пайда болды; екіншіден, реалды қ арым–қ атынастың виртуалды қ арым–қ атынастан айырмашылығ ының бар болуына байланысты интернет–тә уелділігігіне жол ашылады.Біздің болжауымызша, интернет–тә уелділік тұ тынушы тұ лғ асының психологиялық мә дениетінің тө мен дең гейінің индикаторы болып табылады. Ал интернетті танымның қ ұ ралы жә не байланысты ү збеуге мү мкіндік беретін қ ұ рал ретінде қ абылдау тұ лғ аның психологиялық есеюдің, жетілудің кепілі деп санауғ а болады.

Интернет – технологияларды дамыту туралы сұ рақ тар алғ ашында Желіні утилитарлы контесті негізінде ғ ана қ арастырылғ анымен ол халық тың психикалық саулығ ы жағ ынан қ арастырылуы тиіс. Алдын – ала сақ тандыру бағ дарламаларын, қ алыпқ а келтіру орталық тарын жә не кө мек кө рсету топтарын жасақ тау қ ажет. Зерттеудің жаң а облыстарына кибер–тә уелді адамдарды анық тау мен олардың кү йін бағ алау ү шін стандартты диагностикалық қ ұ ралдарды дамыту енуі керек. Бұ л болашақ та Интернеттің басқ а тұ рақ танғ ан ә деттерге (мысалы, алкоголизм, азарттық ойындар, сексуалды комплекстер) жә не психиатриялық кү йлерге (мысалы, депрессия, маниакальды–депрессивті бұ зылыстар, зейін тұ рақ тылығ ының тө мендеуі).

Ғ ылыми-зерттеулердің мә ліметтеріне сү йене отырып, «интернет–тә уелділігі» диагнозының негізгі 5 типін кө рсетуге болады. Олар адамның нақ ты нә рсеге қ ұ мар екендігін сипаттайды:

1. 1. киберсекс;

2. 2. виртуалды танысулар;

3. 3. онлайнды биржалық сауда;

4. 4. жә не азарттық ойындарғ а қ ұ марлық;

5. 5. компьютерлік ойындарғ а деген қ ұ марлық.

Емдеу сә тті аяқ талуы ү шін, адам ө з бойында ауру бар екендігін саналы тү рде тү сінуі маң ызды шарт болып табылады. Бұ дан кейін пациентті жетімсіздік комплексінің нә тижесі болып табылатын сексуалдық комплекстерден арылтуғ а кө мектесетін шаралар қ олданылады. Сондай–ақ адамның зейінін оның жанұ ясына ауыстыру немесе тү рлі ә леуметтік дағ дыларғ а ү йрету де эффективті ә діс болып табылады.

«Тә уелділік» (addiction) термині Интернетте кө п кездесетін ә леуметтік жә не психологиялық мә селелермен ассоциациялау жолымен Интернет мә селелерін идентификациялауды жең ілдету мақ сатында психиатрлардың лексиконынан алынғ ан болатын. Барлығ ы 1-ден 10-ғ а дейін симптом байқ алуы мү мкін, оғ ан желіде тым кө п уақ ыт ө ткізу, реалды ә лемде болғ ан кездегі тынымсыздық, киберкең істігінде ө ткізілген уақ ыт кө лемін жасыру немесе реалды ә лемдегі жігерсіз ә рекеттер. Интернетті тым артық пайдалану ә леуметтік изоляция, ө спелі депрессия, жанұ я бұ зылуы, оқ удағ ы сә тсіздік, финанстық тұ рақ сыздық, жұ мысты жоғ алтуғ а дейін апарады.

Сапалық анализдің кө рсеткіші бойынша, бұ л қ ұ былыстың кең таралуына жағ дай жасайтын фактор Желідегі тұ лғ аның анонимділігі болып табылады. Негізінен анонимділік басты тө рт бұ зылыспен байланысты: тү рлі ауытқ улардың қ алыптан кү шеюі, кө птеген сайттарда таралғ ан жалғ ан тіпті аморальды не тыйым салынғ ан суреттерді (бала порнографиясы) қ арау сияқ ты криминалдық ә рекет жасау.

Фантастикалық Интернет ә леміне ену, ү йрену ү шін септігін тигізеді; бұ дан кейін кө ң іл–кү йдің тү суі жә не психологиялық ү йлесімсіздік пайда болады. Олар психотерапиямен емделеді; қ ажет болғ ан жағ дайда фармакологиялық араласу да рұ қ сат етіледі.

1992 жылы Кимберли Янг ғ ылым докторы дайындағ ан ACE (Accesibility, Control and Excitament) моделі интернет–тә уелділігінің дамуында басты рольде қ ол жетерлік, контроль (бақ ылау, тексеру) жә не қ озу болады деп тү сіндіреді. Модельге сә йкес Интернетке деген қ ұ марлық 3 басты факторларғ а бола дамиды:

· Ақ паратқ а, интерактивті зоналарғ а жә не порнографиялық бейнелерге қ атысты қ ол жетерлік;

· Жіберілетін ақ параттың персоналды басқ арылуы жә не анонимділігі;

· Бейсаналы дең гейдегі ішкі сезімдер он–лайндағ ы қ арым–қ атынасқ а ү лкен сенім дең гейін бекітеді[46].

Кішкентай балалардың Интернетке қ аншалық ты жиі кіретінін білу аса маң ызды, себебі он–лайн–педофилияның ө сімі байқ алып келеді. Ал бұ л балаларғ а қ атысты белгілі бір қ ауіп тудырады. «Педофилия» диагнозын қ ою ү шін міндетті тү рде балаларғ а жармасып, мазалау мысалдары ғ ана емес, ал адамның балағ а қ атысты тү рлі сексуалды фантазиялармен кө ң іл кө терудің ө зі жеткілікті. Соң ғ ы кездерде тыйым салынғ ан суреттерді интернеттен жү ктеп алулар саны ө сіп келеді. Бұ л жерде психологияның басты міндеті бала порнографиясын қ арау мен балағ а реалды жармасып–мазалау қ аупінің арасындағ ы байланысты зерттеу болып табылады. Сондық тан да мұ ндай ақ паратты қ арапайым мысалғ а дейін шектеу мұ ндай веб–беттерге кездейсоқ кіру мү мкіндігін азайту, желідегі іздеу ә дісін жетілдіру жә не мұ ндай сайттарғ а кіріп кету кезінде міндетті тү рде ескертулер жасау аса маң ызды ә рі қ ажет.

Интернет–тә уелділігінің дең гейін анық тайтын ресми тү рде қ абылданғ ан критерийлер болмағ андық тан дұ рыс диагноз қ ою ауырғ а тү седі. Дегенмен, Американдық Психиатрлық Ассоциациясының «Психикалық бұ зылыстар бойынша диагностикалық жә не статистикалық анық тамалық» атты кітаптың тө ртінші шығ арылымында критерийлер жү йесі келтірілген. Осы кітапта келтірілген диагноздардың ішінде ең жақ ын модель ретінде «азарттық ойындарғ а деген патологиялық қ ұ марлық ты» пайдалануғ а болады. Бұ л модельге жү гінетін болсақ, Интернетке ү йренуді химиялық заттармен қ оздырылмағ ан, еріктік басқ арудың бұ зылуы деп анық тауғ а болады. Кө рнекілік мақ сатында Янг докторы 1996 жылы қ ысқ аша тест қ ұ растырғ ан, оның кө мегімен Интернет–тә уелділігінің дә режесін былайша анық тауды ұ сынды:

1. 1. Сіз ө зің ізді Интернетпен уайым басқ ан адам ретінде сезінесіз бе? (алғ ашында болғ ан он–лайн сеанстары жайлы ойлап, келесілері жайлы қ ам жейсіз бе?)

2. 2. Желіде ө ткізген уақ ытты кө бейту жайында қ ажеттілік сезесіз бе?

3. 3. Интернетті пайдалануды шектеу немесе тоқ тату ә рекеттерін жасау кезінде ө зің ізді шаршағ ан, қ озулы, кө ң ілсіз сезесіз бе?

4. 4. Онлайнда ө зің із белгілеген уақ ыттан артық уақ ыт ө ткізесіз бе?

5. 5. Ө мірің ізде Интернет ү шін жұ мысқ а, оқ уғ а немесе жеке ө мірің ізге қ ауіп тө ндірген кездерің із болды ма?

6. 6. Сізде жанұ я мү шелері, дә рігерлер не басқ а адамдардан Желіде ө ткізген уақ ытты қ ұ пия сақ тағ ан кездерің із болды ма?

7. 7. Интернетті проблемалардан немесе жағ ымсыз кө ң іл–кү йден арылу ү шін (мысалы, жә рдемсіздік, кінә, қ озу немесе депрессия сезімдерінен) пайдаланасыз ба?

Пациент бес не одан кө п сұ рақ қ а иә деп жауап берсе, онда Интернет–тә уелділігі бар дегенді білдіреді.

Интернет идеалды зерттеушілік қ ұ рал болғ анымен студенттерде оқ уда проблемалар пайда болады. Оның себебі олар іске қ атысы жоқ сайттарғ а кіреді, бірнеше сағ ат чаттарда ә ң гімелеседі, таныстарымен сө йлеседі, оқ удың орнына интерактивті ойындар ойнайды. Сө йтіп оларда ү й тапсырмасын орындау, емтихандарғ а дайындаумен байланысты мә селелер пайда болады. Кө біне Желіде ө ткізген уақ ытын басқ ара алмай, ұ йқ ыларын қ андырмайды.

Неке, ата–ана мен бала арасындағ ы қ атынас, жақ ын достық та Интернеттің қ ұ рбандары. Компьютер компаниясындағ ы уақ ыт реалды адамдармен ө ткізген уақ ыттан асып кетеді. Алғ ашында тә уелділік ә деттегі істер – кір жуу, газон қ ырқ у, магазин аралаумен емес, ал компьютердің алдында отырудан кө рінеді. Бала жайындағ ы қ амқ орлық кү нделікті жұ мыстар сияқ ты жайдан жай қ алады. Мысалы, анасы ө з баласын сабақ тан кейін мектептен алып, оғ ан тү скі асын беріп ұ йық татуды ұ мытып кетіпті, бұ л уақ ыт бойы Интернетте отырыпты.

Жақ ын адамдар Интернет адам санасын билеп бара жатқ анын алғ аш тү сініп, ол ө здігінен қ ояды деп ү міттенеді. Алайда ештең е ө згермесе, интернетте ө ткізілген артық уақ ытқ а қ арсы аргументтер пайдаланыла бастайды. Ө кінішке орай ол қ айтымды эффектке апарады. Тә уелді адамдар ашулы болып, Интернетті пайдалануды шектеуге тырысқ андардан тү рлі жолдармен қ орғ анады. Мысалы, келесідей стандартты фразалар қ олданады, «Менде проблема жоқ» немесе «Мен жай ғ ана демалып отырмын, мағ ан бө гет жасама» – мұ ның барлығ ы орнық қ ан тә уелділіктің белгілері болып табылады. Бұ дан соң алкогольге деген қ ажеттілігін қ ұ пия сақ тағ ысы келген маскү нем тә різді, адам Интернетте ө ткізген уақ ыты туралы жалғ ан айтуды бастайды. Мұ ның барлығ ы ертелі–кеш жанұ ядағ ы жақ ын қ атынасты не достық ты бұ зады.

Тә уелді адамдарда финанстық проблемалар пайда бола бастайды. Мысалы, 1996 жылы бір ә йел он–лайндық шот ү шін бір айда 800 доллар тө леген болатын. Мұ ндай шығ ынды болдыртпау ү шін Желіде ө ткізілетін уақ ытты азайтудың орнына шоттағ ы барлық ақ ша бітпейінше адамдар тоқ талмайды[46]. Тә уелді адамдарда жұ мыспен байланысты проблемалар пайда болады, мысалы, интернеті қ ызмет бабынан тыс жеке мақ саттарда пайдаланғ ан кезде. Қ азіргі кезде фильтрация жә не басқ ару жү йелері бастық тарғ а жұ мысшылардың Интернетті пайдалануларын қ адағ алауғ а мү мкіндік береді. Бір ірі компанияда тексерістен кейін бү кіл трафиктің 23%–ы ғ ана жұ мысқ а қ атысты болып шық қ ан екен.

Интернет–тә уелділігінің денсаулық қ а зияны алкоголизм кезіндегі бауыр циррозы сияқ ты айқ ын емес. Интернетті пайдалану кезіндегі денсаулық қ а қ ауіп минималды, алайда байқ алады. Ә детте тә уелді адамдар Интернетті кез–келген жерде, биттей мү мкіндік пайда болғ ан кезде пайдалануғ а тырысады. Мұ нда жеке сеанстар он бес сағ атқ а дейін барады. Мұ ндай қ ұ марлық ты уақ ыт бойынша шектеу жағ дайында жү зеге асыру ә рекеті Интернетте тү нгі кездерде отыру тенденциясының пайда болуына ә кеп соғ ады. Кө бінесе тә уелді адам басқ алардан кеш тұ рады. Интернетті тү нгі екіге, ү шке, тө ртке дейін пайдаланады, ал бұ дан соң таң ғ ы алтығ а дейін қ ажетті жұ мысты атқ арады. Ең ауыр жағ дайларда ұ йқ ыны қ ашыру мақ сатында кофе жә не басқ а дем беретін сусындар пайдаланылады. Мұ ндай ұ йқ ысыз ө ткен тү ндер ү здіксіз шаршау мен адамның иммундық жү йесінің ә лсіреуіне жағ дай туғ ызады. Ал бұ дан кейін кенет аурудың пайда болу мү мкіндігі жоғ арылайды. Бұ ғ ан қ оса, отырумен ө тетін ө мір салты омыртқ а Желісімен байланысты проблемалар тү нгі кездегі жарық тың жеткіліксіз болуы – кө здің тү рлі ауруларын тудырады.

Саулнама кө рсеткіштері бойынша ауру адамдардың шамамен 54%–ы он–лайнда ө ткізетін уақ ытын азайтқ ысы келмейді, ал олардың бір бө лігі ө здерін Интернетке біржола «отырғ андар» қ атарына қ осып, бұ л ә детті тастауғ а қ абілетсіз деп таниды. Қ алғ ан 46% тә уелділіктен арылуғ а бірнеше сә тсіз ә рекеттер жасауғ а тырысты. Бұ л жағ дайларда ө з–ө зін біраз уақ ыттық лимиттен шектеу пайдаланылады, дегенмен бұ л адамдар қ ойылғ ан шектеуді орындауғ а ерігі жетпейді. Осыдан кейін Интернеттен мү лдем ө шірілу, модемді лақ тырып тастау немесе тіпті Желіні пайдалануды шектеу мақ сатында компьютерді бө лшектеу ә рекеттері жасалды. Ө кінішке орай барлығ ы дерлік біраз уақ ыт ө ткен соң ө здерінің Интернетсіз ө мір сү ре алмайтынын тү сіне бастады. Олар Желіге қ осылуды қ айта жү зеге асырды: тағ ыда Интернетте ұ зақ уақ ыт отыру ү шін жаң а моделі сатып алды, компьютерді қ айта жинады.

Жанұ ялық қ атынастар ү шін де бұ л кү йзелістік сипатта ө теді. Тә уелді де жаң а сипатқ а ө теді. Тә уелдіде жаң а он–лайндық таныстар пайда бола бастайды. Жағ дайлардың кө бінде он–лайн достарымен қ арым–қ атынас жасау толғ аныстық болып кө рінеді, романтикалық ә ң гімелерге немесе киберсекспен айналысуғ а ә келеді. Киберсекс жә не романтикалық ә ң гімелер зиянсыз кө ң іл кө теру тү рінде кө рінеді, себебі адамдар бір–бірінен мың дағ ан километр қ ашық тық та ө мір сү руі мү мкін.Мұ ндай кө ң іл кө теру тү рлерінің қ аншалық ты зиянсыз болып кө рінгенімен, олар реалды адамдармен қ арым–қ атынас ү шін аз уақ ыт қ алдырады. Сө йтіп, тә уелділер реалды адамдармен ө з қ атынастарын эмоционалды ү зуді жалғ астырып, виртуалды ә лемге одан сайын кіре береді.

Киберсексуалды қ ұ марлық интернет–тә уелділіктің спецификалық тү ріне айналды. Алғ ашында бұ л порнография қ арау немесе киберсекспен айналысу. Сауалнаманың нә тижелері бойынша, ер адамдар порнографияны қ арауды, ал ә йелдер – киберсекспен айналысуды ұ натады.

Жасө спірімдік шақ тың ерекшеліктерін қ арастырғ ан ә ртү рлі кө зқ арас жә не теориялар бар. Кө птеген зерттеушілер жеткіншектік пен жасө спірімдік шақ ты девиантты ә рекет-қ ылық ты дамытатын, қ ауіпті фактор ретінде қ арастырады. Есеюдің барлық аспектілеріне (биологиялық, психологиялық, психоә леуметтік) қ атысты дағ дарыстық болып табылатын жасө спірімдік шақ тағ ы психологиялық ерекшеліктер оғ ан негіз болады.

Қ оғ амда қ азіргі ө ркениет қ ұ ндылық тарымен қ атар негативті девиантты (ауытқ ығ ан) ә рекет-қ ылық кө рсететін адамдар (оғ ан ең бірінші кә мелетке толмағ андар жә не жасө спірімдер) санының ө суіне байланысты мә селелер ерекше орын алуда. Ө сіп келе жатқ ан ұ рпақ тың алкоголизация, наркотизациялануымен қ атар кейінгі жылдары «виртуалды тә уелділік» белсенді дамып келеді. Мұ ндай тә уелділікке телебағ дарламалар, компьютер, Интернет, ойын-автоматттарына қ ұ мар болу, тә уелді болу жатады.

Жасө спірімдер мен жастарғ а тә н қ азіргі девиантты тә уелді ә рекет-қ ылық формаларының бірі – интернет тә уелділік. «Интернет тә уелділігі» (Internet Addiction Disorer) термині жү йелік процесстерге қ атысуғ а деген тым жоғ ары қ ұ марлық, 1996 жылы пайда болып, қ азіргі кезде ғ ылыми жә не публицистикалық ә дебиетте кең қ олданылады.

Интернет адамдар коммуникациясының ү лкен зонасы болып табылады. Компьютерлік желілерді қ олдану адамның психикалық қ ызметіндегі айтарлық тай қ ұ рылымдық жә не функционалдық ө згерістеріне ә келеді.

Бұ л ө згерістер танымдық, коммуникативтік жә не жеке тұ лғ алық сфераларды қ амтып ө теді; іс-ә рекеттің атқ арушылық ү збесі субъект-субъект жә не субъект-ақ параттық жү йелерінің ө зара ә рекеттестігінің кең істіктік уақ ыттық мінездемесі, мақ сат-болжамдық процестер, іс-ә рекеттің қ ажеттіліктік-мотивациялық реттелуі трансформацияда ө теді.

Интернеттегі қ арым-қ атынас қ ұ ралдарының тү рлі классификациясы бар, дегенмен неғ ұ рлым жалпы классификацияны Вадим Нестеров ұ сынады. Ол орыс Интернетіндегі виртуалды тұ лғ ааралық коммуникацияның барлық формаларын бө ліп кө рсетті:

1. Диалогтық коммуникация, off-line жә не on-line (электрондық пошта, ICQ);

2. Полилогтық коммуникация, off-line жә не on-line (конференциялар, чаттар).

Бірінші тү рі анағ ұ рлым сенімді жә не жеке қ арым-қ атынас жасаумен ерекшеленеді, екіншісіне адамдардың арнайы тақ ырыптарғ а қ ойылатын сұ рақ тарды талдау тә н.

Интернетке қ арым-қ атынас қ ұ ралы ретінде жү гінудің себептері:

1. Реалды байланыстардың ішінде қ арым-қ атынастың жеткіліксіз болуы. Мұ ндай жағ дайларда егер де реалды ө мірде сә йкес қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыру ү шін мү мкіндік туса пайдаланушы Интернеттегі қ арым-қ атынасқ а қ ызығ уды тез жоғ алтады.

2. Релды ө мірде белгілі бір себептер бойынша фрустрацияғ а ұ шырағ ан эмоцияны бастан кешіру, рольдерді ойнау, жеке тұ лғ а сапаларын жү зеге асыру мү мкіндігінің болуы. Берілген мү мкіндік желі арқ ылы қ арым-қ атынас жасау ерекшеліктері – анонимділік, тө мен нормативтілік, адамды адам қ абылдауының ө згешелігімен шарттас.

3. Контактілер еркіндігі жә не қ алаулылығ ы. Пайдаланушы байланысты ө з еркімен бастайды немесе тоқ татады, сондай-ақ оны кез-келген сә тте тоқ татуғ а ерікті.

4. Қ арым-қ атынастың эмоционалды компонентінің кү рделілілігі, мә тінді эмоционалды толтыруғ а тұ рақ ты бағ ыттылық. Ол ө з кө рінісін эмоцияны білдіретін арнайы белгілерді ойлап табу немесе эмоцияны сө збен сипаттаудан кө рінеді.

5. Нормативсіз, ә деттегіден тыс ә рекет-қ ылық қ а бағ ытталу. Кө біне тұ тынушылар ө здерін реалды ә леуметтік нормадан тыс презентациялайды.

Виртуалды тұ лғ аны қ ұ растыру жас ерекшеліктік сипатқ а ие, ө зіндік анық талумен байланысты болуы мү мкін. Виртуалды тұ лғ аны жасау ү шін тек қ ана ө зін тү рлі рольдердің потенциалды орындаушысы ретінде ғ ана кө ру жеткіліксіз, сонымен қ атар осы рольдерді орындауғ а деген қ алаудың да болу керектігі тү сінікті.

Мұ нда мынадай болжам жасауғ а болады: виртуалды тұ лғ аны жасауғ а деген қ ұ марлық реалдылық та «Мен»–нің тү рлі аспектілерін жү зеге асыру ү шін мү мкіндіктердің болмауы немесе реалдылық тым «рольдік» не нормативті болуы мү мкін. Бұ л адамда нормативтілікті жең уге деген қ ұ марлық ты тудырады, ал бұ л нормативсіз виртуалды тұ лғ аны жасауғ а апарады. Жекелей айтқ анда, бұ л басқ а жынысты немесе тіпті жыныссыз виртуалды тұ лғ аны жасаудан кө рініс табады. Виртуалды қ оғ амда адам ө зінің жынысына сә йкес ә рекет–қ ылық демонстрациялаудан еркін, яғ ни желіде ол қ арама–қ арсы жыныс ө кілі ретінде таныстырылуы мү мкін. Реалды қ оғ ам адамның ө зіндік жү зеге асырылу мү мкіндігін шектесе, ол адамда желіге шығ у виртуалды тұ лғ аны жасау мотивациясы пайда болады.

Егер де адам реалды қ арым–қ атынаста ө з менінің барлық аспектілерін толық жү зеге асырса, виртуалды тұ лғ аны жасау мотивациясы жоқ дегенді білдіреді. Бұ л жағ дайда Интернеттегі қ арым–қ атынас негізгі қ арым–қ атынасқ а қ осымша ретінде болады. Алайда ол компенсаторлық, орын басатын сипатқ а ие болуы мү мкін. Бұ л Интернет–тә уелділігінің қ алыптасу кезінде пайда болады.

Интернет–тә уелділігі қ ұ былысы шетел психологиясында 1994 ж. зерттеле бастады. Интернет–тә уелділігі off–line кү йінде бола тұ ра, Интернетке кіруге деген жабысқ ақ (компульсивті) қ ұ марлық, on–line кү йінде бола тұ ра, Интернет жү йесінен шығ уғ а қ абілетсіздікпен анық талады. Бұ л қ ұ былыс Батыста кең таралғ ан, себебі онда жү йеге кіру бағ асы ә лдеқ айда арзан, ал бұ л Интернеттің танымалдылығ ымен кең таралуына жағ дай жасайды.

Біз ү шін Интернет–тә уелділігі бұ л тө мен коммуникативті компетенттілік индикаторы, яғ ни пайдаланушы тұ лғ асының психологиялық мә дениетінің тө мен дең гейінің кө рсеткіші екендігі қ ызығ у тудырады. Зерттеушілер Интернет–тә уелділігінің тү рлі критерийлерін келтіреді. Кимберли Янг бұ л қ ұ былыстың 4 симптомын келтіреді:

1. E–mail–ды тексеруге деген жабысқ ақ қ ұ марлық;

2. Интернетке келесі рет кіруге дейінгі ү немі кү ту сезімі;

3. Адамның Интернетте тым кө п уақ ыт ө ткізетініне айналадағ ылардың шағ ымдары;

4. Адамның Интернетке тым кө п ақ ша жұ мсауына айналадағ ылардың шағ ымдары.

Интернет–тә уелділігінің себептерін талдау Интернетке тә уелді адамдардың кө пшілігі желіге қ арым–қ атынас ү шін келетінін анық тады. Бұ л осы топ адамдарының Интернеттегі қ арым–қ атынастың компенсаторлық сипаты жайлы мә лімдейді.

Компьютер тұ тынушыларының Интернетке қ ұ марлығ ы бірнеше факторлармен шарттас болып табылады:

— интерактивті зоналар мен порнографиялық бейнелердің, ақ параттардың қ ол жетерлік дең гейде болуы;

— тасымалданушы ақ параттың анонимділігі жә не персоналды басқ арылу мү мкіндігі;

— онлайндағ ы қ арым-қ атынсқ а сенудің ү лкен коэффициентін астарсаналық дең гейде бекітетін ішкі сезімнің болуы;

— белгілі бір чат немесе телеконференцияғ а яғ ни белгілі бір топқ а қ атысты екендігін сезіну арқ ылы мойындалу, кө мек алу мү мкіндігін алу.

Қ азіргі кезде жастардың белгілі бір бө лігі компьютерлік Интернет тә уелділігінің ық палында, ал бұ л қ атерлі психикалық ауру болып табылады. Сондық тан да қ оғ ам бұ л мә селенің қ ауіптілігі мен маң ыздылығ ын тү сінуі қ ажет.

Тә уелді ә рекет-қ ылық тың мұ ндай мә селесімен айналысатын мамандар оның симптомдарын бө ліп кө рсетеді. Бұ л симптомдарғ а:

— Интернет туралы жабысқ ақ ойлар, жү йеде тым кө п уақ ыт ө ткізу;

— реалды ә лемде «ә лсіз» қ ызмет ету, келесі рет Интернетке шығ уды ү немі кү ту сезімі;

— Интернеттегі жұ мыстан тіпті аз уақ ытқ а айырылуғ а деген қ абілетсіздік;

— қ анағ аттану мақ сатында Интернетте ө ткізу уақ ытын ү немі арттырып отыру;

— мә жбү рлі тү рде Интернет байланысымен ү зілген жағ дайдағ ы қ озулар;

— реалды ә лемде болғ андағ ы тынымсыздық, оның артуы;

— кибер кең істігінде ө ткізген уақ ытына байланысты жанұ я мү шелеріне, ә скерлестеріне, жолдастарына жалғ ан айту;

— Интернетте жұ мыс істеу барысында ү й шаруасы, оқ у, қ ызметтік міндеттер, маң ызды болып табылатын жеке жә не іскерлік кездесулер жайында ұ мытуғ а бейімділік;

— Интернеттегі жұ мысқ а терең ү ң ілу салдарынан жанұ яның бұ зылуы, достармен қ арым-қ атынас жасау ортасын жоғ алту мен келісуге даярлық тың болуы;

— Интернеттегі жұ мысты қ амтамасыз ету мақ сатында жанұ я бюджетінен болсын не қ арызғ а алынғ ан ақ шадан болсын ақ шаны ұ стауғ а деген қ ажеттіліктің туындауы;

— Интернетті қ олдануды басқ аруды бастау немесе аяқ тауғ а деген ү немі талпыныстар жасау.

Глобальдық компьютерлік желілердің негативті ә сері кә мелетке толмағ андардың қ ылмыстық бағ дарларын жә не тә уелділікті қ алыптастыруы ерекше қ ауіп тудырады. Оның қ ауіптілігі мынада: тұ рақ ты тә уелділіктің дамуы, мұ нда кә мелетке толмағ ан бала тек қ ана Интернеттегі жұ мыс жайында ойлайды, егер ү йде Интернетке қ осылу мү мкіндігі болмаса компьютерлік клубқ а тү су ү шін туыстарынан ақ ша «тасиды», Интернетте тым кө п уақ ыт отырады (мектептегі сабақ тарынан жиі қ алады, ұ йқ ысы қ анбайды, жә не т.б.).

Глобальдық жү йеде отырғ ан жасө спірім ө зін кә мелетке толғ ан адам ретінде (реалды ә лемде мұ ны істеу ә лде қ айда қ иын) ұ стап, кү нделікті ө мірде ол ү шін қ иын болып табылатын қ ызмет тү рлеріне: кіре алу (аукционғ а қ атысу, сенімсіз финанстық келісулерді жасау, белгілі бір негативті ауытқ улары бар кә мелетке толғ андардың жү йелік қ арым-қ атынас орындарына кіру) мү мкіндігіне ие болады. Бұ дан басқ а кә мелетке толмағ ан бала Интернет арқ ылы ата-анасынан қ ұ пия тү рде жанұ я бюджетінен ірі сомаларды ұ стай отырып, виртуалды азарттық ойындарғ а қ атысуы да мү мкін.

Жасө спірімдердегі қ алыптасқ ан адамгершіліктік позицияның жоқ болуы белгілі бір бағ ыттылығ ы бар конференция немесе сайттарғ а кіргенде «компьютерлік» қ ылмыстарғ а жә не басқ а да қ ұ қ ық қ а қ арсы ә рекеттерге байланысты позитивті қ атынастың пайда болуына ә кеп соғ ады.

Осыдан, ө з қ ұ рдастарымен ренжітілген, соғ ылғ андардың саны кү ннен кү нге ө сіп келеді. Ол кө біне еріккеннен, айтарлық тай себепсізден орындалуы мү мкін. Ал кө бінесе бұ л барлығ ын ө лтіре беретін компьютерлік ойындардың аяқ асты тоқ татылу ә серінен болады.

Эксперттер болса, кү ніне бір сағ аттан артық компьютерлік ойын ойнаумен ө ткізетін жеті жасқ а дейінгі баланың бейсанасында доминанта бекітіліп қ алуы мү мкін деген мү мкіндігін жоқ қ а шығ ара алмайды. Одан есею процесі барысында арылу ө те қ иын болып табылады, ал компьютерлік ойынмен ұ қ сас жағ дайғ а тү скенде жасө спірім қ ылмыс (оның ішіне «ауыр» тү рі де кіреді) жасауғ а да бет бұ рады. Жағ дайды қ иындататын тағ ы бір факт, жасө спірім компьютер экранында ү немі қ атыгез сценаларды кө ре отырып, қ орқ ынышты нә рсені кө ргенде қ орқ ып, бө тенге эмпатиялық қ абілет кө рсете алмайды.

Сонымен қ атар бү гінгі персоналды компьютерлердің ө те ү лкен саналы қ уаты кә мелетке толмағ андарғ а салдары ө те ауыр болуы мү мкін (мысалы: банктік-кредиттік сферадағ ы ұ рлауғ а хакер ретінде қ атысу) қ ұ қ ық қ а қ арсы ә рекеттер жасауғ а мү мкіндік береді.

Жасө спірімдік шақ тағ ы хакерлік формадағ ы Интернет тә уелділігі шектеулі масштабта таралса да (бұ л ең алдымен олардағ ы кә сіби дайындық тың болмауымен байланысты), алайда Интернет тә уелділігінң қ алыптасуына апаратын мұ ндай қ ызмет оларды потенциалды қ ызық тырады. Интернет тә уелділігіне тү скен жасө спірімдердің ә рекет қ ылығ ымен байланысты жағ дайлардың ерекшеліктеріне тыйым салу шараларын жатқ ызуғ а болады: бір жағ ынан бұ л балада қ ызулық пен жоғ ары агрессияны тудырса, екінші жағ ынан — «балалық» ренжу, суицидке де ә келуі мү мкін.

«Жасө спірімдік шақ та қ алыпты болудың ө зі қ алыпсыз нә рсе» Анна Фрейд (1958). Аддиктивті механизм арқ ылы кө ң іл-кү йді ө згертуге деген қ ұ марлық тү рлі аддиктивті агенттердің кө мегімен жү зеге асырылады. Мұ ндай агенттерге психикалық кү йді ө згертетін заттар: алкоголь, наркотиктер, дә рілік препараттар, токсикалық заттар жатқ ызылады. Кө ң іл-кү йдің жасанды ө згеруіне белсенділіктің кей тү рлеріне беріліп кету жағ дай жасайды. Аддиктивті ә рекет-қ ылық тү рлері спецификалық ерекшелікке ие, ал салдары бойынша ә ртү рлі болады. Алкоголь, наркотик, жә не т.б. заттарды кө п қ абылдайтын аддиктілерде психологиялық тә уелділікпен қ атар физикалық жә не химиялық тә уелділіктің ә ртү рлі формалары пайда болды.

Бұ л зат алмасудың бұ зылуымен, ағ за жү йелері жә не мү шелерінің зақ ымдануымен байланысты, психопатологиялық қ ұ былыстар жә не жеке тұ лғ алық деградация байқ алады. Белгілі бір ә рекетке қ ызығ у кезінде сипаты бойынша жұ мсақ болып табылатын психологиялық тә уелділік дамиды. Бірақ бұ л тү рлердің барлығ ын жалпы аддиктивті механизмдер біріктіреді.

Аддиктивті жеке тұ лғ ағ а тә н ө зіндік ерекшеліктері бар. Тұ лғ ааралық қ атынастағ ы аддиктілердің ә рекет-қ ылығ ы жалпы негізгі бірқ атар ерекшеліктерді сипаттайды: ауыр қ иындық тарды бастан кешіру, гедонистік бағ дардың болуы (қ анағ аттануғ а дереу жетуге деген бағ ыттылық). Қ ұ марлық тары қ анағ аттандырылмағ ан жағ дайларда олар негативті эмоциялардың кө рінісімен немесе пайда болғ ан проблемалардан кету арқ ылы жауап береді.

Аддиктіге Г.Сельенің формуласы сай келмейді: стресс бұ л ө мірдің дә мі мен иісі. Ол ү шін ол қ ауіп жә не қ ашу ү шін себеп болып табылады. Сонымен қ атар бұ л реніш, кү мә ншілдікпен қ атар болып тұ рады. Жасырынды толымсыздық комплексі кө ң іл-кү йдің жиі ө згерістері, сенімсіздік тү рлі жағ дайлардан қ ашуда ө з кө рінісін табады.

Ә леуметтіліктің ү стіртін сипаты жә не уақ ыттағ ы шектеулілігі қ оршағ ан ортағ а жағ ымды ә сер қ алдыруғ а деген бағ ыттылық пен қ осарлана келуімен сипатталады. Мысалы алкогольдік аддиктілер шындық пен жанаспайтын алкогольдік тематикадағ ы жү рістері жайлы ә ң гімелері мен қ атты ә сер қ алдырады. Алкогольді топпен қ абылдағ ан кезде бұ л жақ сы байқ алады.

Сонымен қ атар ұ зын дистанцияда олармен қ арым-қ атынас жасау кү рделі ә рі қ ызық сыз. Кү нделікті ө мірде аддиктілер қ ызық сыз адамдар, ү стіртін қ атынас кө рсетеді, терең жағ ымды эмоционалды қ атынастарғ а қ абілетсіз жә не онымен байланысты ситуациялардан қ ашың қ ырайды. Жалғ ан айтуғ а бейім. Аддиктілер кө бінесе сө здерінде тұ рмайды, келісімдерді сақ тамаумен ерекшеленеді.

Кінә сі жоқ адамдарды кінә лауғ а бағ ыттылық (ол адам кінә сіз екендігі мә лім болғ анның ө зінде). Шешім қ абылдауда жауапкершіліктен кету жә не оны басқ аларғ а жү ктеу, керек кезде ақ таушы ааргументтерді іздеу.

Ә рекет-қ ылық тық стереотиптілігі жә не қ айталануы. ә рекет-қ ылық тың қ алыптасқ ан стереотипін оң ай болжауғ а болады, алайда оны ө згерту қ иын.

Тә уелділік аддиктивті бағ ыттылығ ы бар адамдардың ә серіне бағ ынудан кө рінеді. Кей кезде пассивтілік, дербестіктің болмауы, кө мек алуғ а бағ ыттылық та байқ алады.

Аддиктілердегі ү рей дең гейі тә уелділі, толымсыздық комплексімен тығ ыз байланысты. Оның ерекшелігі мынада, дағ дарыстың жағ дайларда ү рей екінші орынғ а ауысса, сондай-ақ кү нделікті ө мірде ол айтарлық тай маң ызды емес себептерден пайда болуы мү мкін.

Ө сіп келе жатқ ан ұ рпақ ты тә рбиелеу – кү рделі ә рі жауапты міндет. Ә р ересек бұ л міндетті неғ ұ рлым дұ рыс орындауғ а тырысады. Дегенмен де «тең дә режедегі ауыр жағ дайда нә тиже неліктен ә ртү рлі болады?» деген сауал ө здігінен пайда болады. Ата-анасының ү мітін ақ тауғ а тырысқ ан бір жасө спірімдердің ү йренгені ересек ө мірде тиімсіз болып шық са, басқ алары ү мітті ақ тамай-ақ, талаптарды орындамай-ақ ө з тә рбиешілерінен асып тү седі.

Ә леуметтік-саяси жә не экономикалық ө згерулер жеке тұ лғ аны оқ ыту, тә рбиелеу, дамытудың барлық жақ тарына ө з ә серін тигізді. Жалпығ а ортақ дағ дарыс ә серінен экономикалық, саяси, ә леуметтік сфераларда жұ мыссыздық, қ ылмыс, жезө кшелік, алкогольге салыну, нашақ орлық, ақ ыл-ой кемістігі мен байланысты аурулар, қ араусыз қ алғ ан балалар саны кү ннен кү нге ө суде. Осығ ан байланысты А.А.Реанның пікірінше, мектептің негізгі міндеті балалардың бейімделу потенциалын жоғ арылату (бұ л аддиктивті ә рекет-қ ылық тың профилактикасының міндеті болып табылады).

А.А.Реан кө рсетуінше, мектеп тек оқ ыту функциясын ғ ана емес, сондай-ақ келесідей аспектілердегідей тә рбиелік қ ызмет атқ аруы тиіс:

1. интеллектіні дамыту;

2. эмоционалды сфераны дамыту;

3. стрессорларғ а тұ рақ тылық ты дамыту;

4. ө з-ө зіне сенімділікті жә не ө зін-ө зі қ абылдауын дамыту;

5. дү ниеге жағ ымды қ атынасты, басқ аларды қ абылдауын дамыту;

6. жеке тұ лғ асының автономдылығ ын дамыту;

7. ө зін-ө зі жетілдіру мотивациясын, оқ у мотивациясын, жеке тұ лғ аның ө зіндік жү зеге асырылуын дамыту.

Аталып ө ткен функциялардың кө пшілігі шын мә нінде де оқ у-тә рбие процесінде жү зеге асырылады ма?

Тә рбиелеу проблемасымен байланысты бұ л сұ рақ ересектермен тығ ыз байланысты. К.Г.Юнг жеке тұ лғ аны тә рбиелеу мақ атын қ оя отырып, тә рбиелеумен айналысатын адамдардың ө зі жеке тұ лғ а болып табылады ма, жоқ па деген сауал жайлы ойланбайды деген. Кей ата-аналар психологиялық тұ рғ ыдан инфантильді ә рі жауапсыз болып қ ала бергендіктен ересек жеке тұ лғ аны тә рбиелей алмайды. К.Г.Юнг балағ а идеалды тә рбиеленген жеке тұ лғ а ұ ғ ымын пайдалану дұ рыс емес деп санағ ан. Жеке тұ лғ ағ а ү ш қ асиет енеді: айқ ындылық, тұ тастылық жә не жетілу (бұ л қ асиеттер бала бойында кездескен жағ дайда олар болашағ ынан айырылғ ан болад еді).

Ересек ө зі жіберіп жү рген қ ателіктерін бала бойында тү зетуге тырысады. Кө п жағ дайда бұ л қ ате болады, себебі бала ересектің талабы мен оның (ересектің) реалды ә рекет-қ ылығ ының сә йкес еместігін анық кө реді. Ересектер баласына «ең жақ сы» деп санайтынын жабыстыруғ а тырысады, ал шын мә нінде «ең жақ сы» дегені ол ересектің ө зінің жү зеге асыра алмағ ан қ ұ ндылық тары болып табылады.

Сө йтіп, ересек баладан «ең жақ сығ а» жетуін қ алайды. Жасө спірімдер ең алдымен ата-анасы жә не тә рбиелеуші ересектерден тә уелсіз болуғ а тырысады. Қ абілет, қ ызығ улардың дифференциясы жү зеге асырылады, дү ниеге кө зқ арас қ алыптасады, психосексуалды ориентация анық талады. Дегенмен бұ л кезең де мақ саттылық жә не табандылық импульсивтілік жә не тұ рақ сыздық пен, ал тым ө зімшілдік сезімталдылық пен жә не ө з кү шіне сенімсіздікпен, дө рекілік ұ ялшақ тық пен; романтизм – прагматизммен ү йлеседі.

Кейбір авторлардың пайымдауынша (С.В.Березин, К.С.Лисецкий, Е.А.Назаров) жасө спірімдерге тә н бірқ атар ортақ ерекшеліктер болады: ө зін-ө зі басқ арудағ ы ә лсіздік, сыртқ ы жә не ішкі факторларғ а тө мен тө зімділік, ә рекет салдарынан болжай алмау жә не қ иындық тарғ а тө зе алмау[47]. Жасө спірімдік шақ тағ ы есеюдегі ең алдымен қ арама-қ айшылық ты даму ерекшелігі ересектермен жеке тұ лғ алық бұ зылыс ретінде қ абылданады. Бұ ндай жағ дайда жасө спірімдік шақ тағ ы оқ ушылар «қ ауіп тобындағ ы балалар» тобына жататыны тү сінікті нә рсе.

Педагогикалық жә не ә леуметтік-психологиялық тә жірибеде ауытқ ушылық ә рекет-қ ылық кө рсететін балаларды «қ ауіп тобына» жатқ ызады. Бү гінгі кү ні «қ ауіп тобындағ ы балалар» терминінің ортақ бір тү сінігі қ алыптаспағ ан, алайда Е.Ю.Егошкина мә ліметтері бойынша, оғ ан мыналарды жатқ ызуғ а болады:

1. невротизациялық ерекшелігі бар балалар;

2. психосоматикалық аурулары (жекелей айтқ анда логоневроз) бар балалар;

3. акценттелген, психопатияланғ ан балалар;

4. жағ дайы тө мен отбасы балалары;

5. экологиясы жағ ымсыз аймақ тарда ө мір сү ретін балалар.

Г.Ф.Кумаринаның мә ліметтері бойынша (1996) мұ ндай балалар қ атарына ә рбір бесінші бала жатқ ызылады.

«Қ ауіп тобындағ ы» балалар ә леуметтік психикалық дезадаптацияның белгілі бір дә режесімен сипатталады (адаптацияның біраз ғ ана бұ зылысынан жеке тұ лғ аның толық бейімсіздігіне дейін).

А.А.Налчаджяннің пікірі бойынша жеке тұ лғ аның ә леуметтік-психикалық дезадаптациясы бір жағ ынан ө з қ ажеттіліктері мен талаптарына бейімделу қ абілетсіздігінен кө рінсе, екінші жағ ынан ә леуметтік ортаның талап жә не кү тілімдерін орындауғ а кү й болмағ ан кезде байқ алады.

Ересектің пікірі бойынша ә леуметтік-психикалық дезадаптация тұ лғ ааралық негативизм жә не конфликтілерде кө рініс табады. Талаптарды орындап, ү міттерді ақ тайтын тың дайтын бала тың дамайтын балағ а қ арағ анда, «қ ауіп тобына» жатқ ызу ық тималдылығ ы тө мен. Басқ а жағ ынан жеке тұ лғ а адаптивті болуы ү шін адаптивсіз белсенділік кө рсетуі керек.

Жеке тұ лғ аның ә леуметтену проблемасы ә леуметтік-психикалық дезадаптация проблемасымен тығ ыз байланысты. О.И.Зотова, И.К.Кряшеваның ойынша жеке тұ лғ а ә леуметтенген жә не И.К.Кряшеваның ойынша жеке тұ лғ а ә леуметтенген жә не дезадаптацияланғ ан болуы мү мкін. Яғ ни авторлар толық ә леуметтенуге жету ү шін ә леуметтік-психикалық бейімделуді қ арастыру керек деп санағ ан.

Ал А.А.Налчаджян керісінше адамның бейімделе алмаушылығ ы ә леуметтену дә режесінің тым жоғ ары болу салдары деп санайды.

Жеке тұ лғ а біруақ ытта бірнеше топтың мү шесі бола алады, біріне жақ сы бейімделсе, екіншісіне бейімделе алмайды. Жасө спірімдік субмә дениеттің ережелері мен қ ұ ндылық тарын қ абылдай отырып, жасө спірім қ ұ рдастарының тобына бейімделсе, оқ ытушылар жә не жасө спірім қ ұ рдастарының тобына бейімделсе, оқ ытушылар жә не ата-аналар тарапынан ересектердің ереже, талаптарын орындауына байланысты дезадаптивті тұ лғ а деп қ арастырылады. Мысал ретінде психологияда танымал болып табылатын Розенталь эффектісін еске тү сіруге болады. Бұ дан отыз жыл бұ рын Розенталь бір топ оқ ушыларғ а интеллектінің дамуы бойынша эксперимент жү ргізген болатын.

Бұ л эксперименттік мә ліметтерді ө ң демей-ақ, ерікті тү рде бірнеше фамилияны таң дап алып, мұ ғ алімдеріне бұ л балаларда интеллектуалды даму ү шін ең жоғ ары потенциал бар деп айтады. Бір жылдан кейін алынғ ан мә ліметтердің ө ң деуімен бірге зерттеу қ айталанады, нә тижесінде таң далғ ан балалардың нә тижелері ең жоғ ары болып шық ты. Мұ ғ алімдердің оқ ушылардың потенциалды мү мкіндіктері жайлы білуі оларғ а деген қ атынасты ө згертіп жіберді.