Дәріс. Қазақстандағы саяси жағдайдың ерекшеліктері.

Қ азақ стан егемендік алғ аннан кейін зайырлы, демократиялық, қ ұ қ ық тық жә не ә лемге ашық мемлекет қ ұ руғ а кірісті. Мұ ны іске асыруда еліміздің тарихи жә не отарлауда болғ ан мұ расы, оның саяси мә дениетінің ө зіндік ерекшелігі, мемлекет пен қ оғ амның ө зара қ арым-қ атынасы жан-жақ ты игерілді. Елімізде саяси партиялардың жә не партиялық жуйелердің орнығ уына, кү шті заң шығ арушы органның, тә уелсіз баспасө з жә не автономиялық жергілікті басқ арудың дамуына кө п кө ң іл бө лінді. Қ оғ амды демократияландыру барысында жаң а саяси институттар - парламент, 1993-ші жә не 1995 жылдардағ ы конститутциялар қ абылданды, тә уелсіз сот билігі қ алыптасты.

Тә уелсіздік алғ ан алғ ашқ ы кезден бастап, елде болып жатқ ан ө згерістерді талдау арқ ылы Қ азақ стан басшысынің назарын болашақ тың бағ ытын айқ ындауғ а аударды. Атап айтқ анда, Президент Н. Ә. Назарбаев 1992 жылы жарық кө рген " Қ азақ станның егеменді мемлекет ретінде қ алып-тасуы мен дамуының стратегиясы" - деген ең бегінде жаң атарихи жағ дайғ а байланысты еліміздің егеменді мемлекет болуының стратегиялық міндеттерін кө рсетіп берді. Онда айтылғ ан кейбір маң ызды қ ағ идалар мен тұ жырымдар Егемен Казақ станның бірінші Конституциясында ө зінің кө рінісін тапты.

Бұ дан кейін мемлекет алдында бой кетерген жаң а тактикалық мақ саттардың іске асу шаралары белгіленді. Оны Елбасы Н.Ә. Назарбаев ө зінің 1993 жылы жазғ ан " Қ азақ станның болашағ ы - қ оғ амдық идеялық бірлігінде" -деген ең бегінде ашып берді. Мұ нда Президент Тә уелсіз еліміздің одан ә рі кү шейіп нығ аюында қ оғ амдық ынтымақ -тастық пен жарастық ты іске асырудың жолдарын анық тады.

Алайда,, осы белгіленген стратегиялық міндеттерді тә жірибе жү зінде іске асыруда кө птеген қ иыншылық тар менкемшіліктер кездесті. Оны орындауда дә рменсіздік кө рсет-кен Сергей Терещенко басқ арғ ан (1992 ж. бастап) Министрлер Кабинеті 1994 жылы отставкағ а кетті. Оньщ орнына Ә кежан Қ ажыгелдин бастағ ан жас саясаткерлерден тұ ратын жаң а ү кімет келді. Бұ л ү кімет таяудағ ы ү ш жыл ішінде елімізде болып жатқ ан реформаларды іске асырудың жаң а бағ дарламасын белгіледі, осы бағ ытта бірқ атар жұ мыстар жү ргізді. Бірақ ө зінің бағ дарламасын аяғ ына дейін жеткізбей Ә. Қ ажыгеддиннің ү кіметі 1997 жылдың 10 қ азан кү ні отставкағ а шық ты. Оғ ан себеп, аддымен, жекешелендіру бағ дарламасында кеткен ү лкен қ ателіктердің салдары болды, содан соң елімізде ә леуметтік ә ділетсіздіктің орын алғ анын айтуғ а болады.

Ә. Қ ажыгелдин Ү кіметінің орнына Нұ рлан Балғ ымбаев басқ арғ ан тө ртінші ү кімет келіп екі жыл (1997-1999 жж.) қ ызмет етті. Бұ л ү кіметте қ иын кезедде жұ мыс істеді. Елде қ ордаланып қ алғ ан қ арыздарды қ айтару, сыртқ а шығ ары латын шикізат ө німдері бағ асының қ ұ лдырауы, кө рші елдердегі экономикалық дағ дарыстың Қ азақ станғ а ә сер» кө зінде жұ мыс істеуге тура келді.

Ү кімет сыртқ ы факторлардың жағ ымсыз ә серіне қ арамастан, тұ тас алғ анда макроэкономикалық тұ рақ тылық тысақ тап қ алды. Сондай-ак, бұ рынғ ы заемдарды тө леуде, мемлекеттің ішкі жө не сыртқ ы мің цеттемелерін орындауды Н. Балғ ымбаев басқ арғ ан ү кімет бірқ атар айтуғ а тұ рарлыкқ қ ызмет атқ арды.

1999 жылы караша айында Қ азақ стан ү кіметі басына Қ. Токаев басқ арғ ан бесінші ү кімет тағ айындалды. Жаң аү кімет Республика Парламентінде ө зінің 2000-2002 жыддарга арналғ ан іс-қ имыл бағ дарламасын ұ сынып бекітті. Ондағ ышешілуге тиісті басты проблемалар негізінен " Қ азақ стан ­­- 2030" стратегиялық бағ дарламадан туындағ анды.

Бірінші. Еліміздегі қ атаң бюджет мә селесін ескере отырып, одан тиісті қ орытынды жасау, бюджетті жоспарлауда жетімсіздіктер болып жатса, оны тү зету, кірісті жинақ тауда резервтер болатын болса, оны іске қ осу, яғ ни қ аржы кө зін, оны қ олданудың ә дістә сілдерін жете пайдалану. Екінші. Экономиканы, қ аржы жә не заң дылық жү йесінреформалауды одан ә рі жалғ астыру, ә леуметтік саладағ ы реформаларғ а баса назар аудару.

Ү шінші. Елге инвестицияның кажеттілігін ескеріп, белгілі жә не салиқ алы инвесторларды іздеп табу, олардың мемлекет экономикасына деген ынтасын арттыру.

Тө ртінші. Сыбайлас жемқ орлық пен кү ресті одан ә рі кү шейту.

Бесінші. Ө ндірісті жандандыру, отандық тауар ө ндірушілерге қ олдау кө рсетіп, кіші жә не орта бизнестің мә селелерін шешу.

Алтыншы. 2000-шы жылдың басына дейін зейнетақ ы қ арызынан қ ұ тылу.

1999 жылдың қ араша айынан 2002 ж. қ аң тар айына дейін қ ызмет істеген Қ. Тоқ аевтың ү кіметі ө зінің алдына қ ойғ аніс-кимыл бағ дарламасын орындауда бірқ атар ә леуметтік-экономикалық бағ ыттағ ы ұ йымдастыру жұ мыстарын жү ргізді. Олардың бірсыпырасы жү зеге асты, дегенмен кейбір мә селелер аяғ ына дейін орындалмады.

2002 жылы қ аң тар айында Қ азақ стан Ү кіметі басына И. Тасмағ амбетов басқ арғ ан алтыншы ү кімет келді. Жанаү кіметтің алдына бірқ атар кү рделі міндеттер қ ойылды:

• біріншіден, экономикалык диверсификацияғ а қ ол жеткізу арқ ылы ө неркә сіптік саясатты жү зеге асыру;

• екіншіден, қ ор рыногын дамыту;

• ү шіншіден, аграрлық сектордағ ы реформаларды одан ә рі жалғ астыру;

• тө ртіншіден, биліктің ә р дең гейіндегі ө кілеттіктің ара жігін айқ ындау.

И.Тасмағ амбетов басқ арғ ан ү кімет ө зінің қ ызметінде еліміздің экономикасын дамытуғ а айырық ша кең іл бө луді одан ә рі жалғ астырды. Осы бағ ытта 2002 ж. мемлекеттің бюджетін бірнеше рет талқ ылап, еліміздегі экономикалық жә не кейбір кү рделенген ә леуметтік мә селелерді шешу ү шін шара қ олдануды қ олғ а алды.

Алайда, 2003 жылғ ы 11 маусьш кү ні И. Тасмағ анбетов ез ө тінішімен ү кімет басынан кетті. Бір жыл бес ай уақ ыт ішінде жұ мыс істеген бұ л ү кімет тұ сында республикада экономикалық реформаларды дамыту барысында бірсыпыра істер атқ арылды. Ә леуметтік даму мә селесіне де ерекше назар аударылып, халық тың ә лауқ ат дең гейі ө сті. Қ азақ станның 2030 жылғ а дейінгі кезең ці қ амтитын Стратегиялық бағ дарламасына сай 2003-2005 жылдарғ а арналғ ан елдін индустриялық -инновациялық даму бағ дарламалары қ абылданды.

2003 жылғ ы 13 маусым кү ні Президенттің жарлығ ымен И. Тасмағ амбетовтың орнына жетінші Премьер-министр болып Даниал Ахметов тағ айындалды.

Соң ғ ы жылдары ә кімшілік-басқ ару аппаратын қ ысқ арту жә не қ ұ рылымдық оң тайландыру жө нінде батыл шаралар қ олданылды. Орталық Ү кімет қ айта қ ұ рылды жә не сан жағ ынан ық шамдалды. Жергілікті жерлердегі басқ ару қ ұ рылымдары да едә уір қ ысқ арды. 1997 жылы 50-ден астам министрлік пен ведомстволардың 25-і ғ ана қ алдырылды. 19ә кімшілік облыстың бесеуі, 220 ә кімшілік ауданының 30-ғ а жуығ ы таратылды, сө йтіп 5 мың ғ а жуық қ ызметкер қ ысқ арды.

1985 жылдан кейінгі қ оғ амды кайта қ ұ ру, жаң арумен байланысты Қ азақ станда бұ рынғ ы кездегі жеке Коммунистікпартаяның ү стемдік етуінен бірте-бірте арылып, ә ртү рлі кө зқ арас жә не кө ппартиялық жү йеге кө шу белең алды. Бұ лелде болып жатқ ан демократиялық процестермен, саяси сипаттағ ы ө згерістермен тікелей ө зектес еді.

Кө ппартиялы жү йе тек біздің Қ азақ станда ғ ана емес, сонымен қ атар ө здерінің ұ лттық тә уелсіздігін алғ ан, бұ рынғ ы одақ тас республикаларда да қ ұ рылды. Мә селен, 1995 ж. тек бір ғ ана Ресейде жү зден астам саяси партиялар тіркелген. Қ азақ станда Ресейдегі сияқ ты жү здеген саяси партиялар қ ұ рылатындай ауқ ымды жағ дай жоқ болғ анын айтқ ан жө н. Мысалы, 1994 ж. ө ткен парламент сайлауына Ә ділет министрлігінің тіркеуінен ө ткен тек тө рт-ақ партия қ атысты. Олар - социалистер, Қ азақ стан халық конгресі, Демократия-лық жә не Азат партиялары. Сайлау еткеннен кейін кө п кешікпей Қ азақ станда Коммунистік партия қ ұ қ ық органдарынан тіркеуден ө тті.

1999 ж. республикада 14 саяси партиялар мен 30-ғ а жуық саяси қ оғ амдық қ озғ алыстар, бірлестіктер қ ұ рылды. Ал 2003ж. саяси партиялардың саны 19-ғ а жетті. Жаң адан халық арасында танымал " Отан", " Ақ жол" т.б. партиялар бойкө терді. Саяси партиялардың кө пшілігі Республика Президентінің алғ ан бағ ытын, оның жү ргізіп отырғ ан саясатын жақ тайтындар болып саналады. Бір айта кететін жайт, осы партиялардың бағ дарламаларында айтарлық тай айырмашылық аз, экономикалық, саяси жә не ә леуметтік мә селелерде бірін-бірі қ айталайды. Қ азақ стандағ ы саясипартиялардың барлығ ыда (оғ ан Коммунистік партияда кіреді) республикада іске асып жатқ ан нарық тық эконо-микағ а кө шуге ешқ андай қ арсылығ ы жоқ тығ ын білдірген. Олардың бағ дарламаларында тек оны жү ргізудің тә сілі, уақ ытын белгілеуде ғ ана айырмашылық тар бар. Саяси партиялардың бағ дарламаларында прагматизмнен гө рі идеология басымырақ, мұ ның езі Қ азақ стандағ ы кө ппартиялық жү йенің жә не саяси бірлестіктер мен партиялардың ә лі де болса кә мелеттігінің жетімсіздігінің дә лелдемесі. Оның нақ ты кө рінісі ретінде саяси партия жетекшілерінің ү кімет басқ ару ісіне араласа алмай отырғ андығ ы, ө здерінің қ ызметінде тек Президент, республика ү кіметін қ олдайтындығ ы жө ніндегі мә лімдемелері байқ атады.

Мұ ндай жағ дай қ азіргі кезенде саяси партиялардың елді басқ арудағ ы нақ ты мү мкіндіктерін, республика аддындатұ рғ ан саяси, экономикалық, ә леуметтік мә селелерді шешудегі қ ажетті ә дістерін анық тауғ а мү мкіндік бермейді. Елдегі билік жү ргізу партиялардан тыс сипатта іске асырылып, ү кіметтің саясаты белгілі бір партияның ғ ылыми тұ рғ ыдан ойластырылғ ан бағ дарламасы негізінде іске асып жатыр деп ә сте қ арауғ а болмайды. Сондай-ақ, ө кімет қ ұ рылымдарының ө з арасындағ ы байланыстарғ а да саяси партиялардың айтарлық тай ық палының болмай отырғ ан-дығ ын айту керек.

Саяси партиялардың ұ йымдық қ ұ рылымдарында да тек алғ ашқ ы басқ ару тү рі орын алғ ан. Олардың басым кө пшілігіө зінің сыртқ ы формасы бойынша партия деп саналғ анмен, мазмұ ны жағ ынан ә лі де болса партиядан гө рі ынты-мақ тастық топтарғ а кө бірек ұ қ сайды. Осының нә тижесінде саяси партиялардың бұ қ ара халық арасындағ ы беделі темен, олардың қ атарына халық ө кілдері аз енеді, ә сіресе, бұ рынғ ы Коммунистік партияның мү шелері болғ ан бірнеше жү змындағ ан адамдар ө зге партияларғ а мү шелікке кірмеген. Бұ гінде бү кіл республикағ а белгілі болып отырғ ан «Отан», «Ақ жол», «Коммунистік партия» т. с. с. саяси партиялардың қ ұ рамынын, ө зі ауыз толтырып айтатындай дә режеге жетпейотыр.

Бұ ғ ан қ осып айтатын тағ ы бір жә йт, осы саяси партиялардың қ ұ рамындағ ылардың басым кө пшілігі бұ рынғ ы Қ азакстан Коммунистік партиясында қ ызмет еткендер. Олардың саяси жетекшілерінің ө здері де 1991 жылғ ы қ ыркү йекте, яғ ни Коммунистік партия таратылғ анғ а дейін, оның мү шесі болып, белгілі бір буындарында қ ызмет істеген адамдар.