Көне Үнді философиясының кейбір маңызды ұғымдары

Атман - Болмыстың жоғ арғ ы субъективті бастауы, жоғ арғ ы рухани бастау

Джива - кең мағ ынасында жан немесе ө мір ұ шқ ыны, монада, ә лемді ө мірдің бастамасы

Дхарма -моральды заң, парыз, рухани ілім

Агни - от қ ұ дайы

Яма - ө лім қ ұ дайы

Рита - ғ арыштық тә ртіп

Карма - себеп пен салдар заң ы; жазалану; рок немесе тағ дыр

Мукти(мокша) - сансарадан жә не жергілікті кармадан босатылу, жоғ арғ ы адамгершілік бастамалар

Нирвана - сананың жоғ арғ ы рухани жағ дайы, рухани болмыс сферасына жетумен байланысты

Пракрити - материалды табиғ ат, материалды субстанция

Пуруша - рухани табиғ ат; рухани субстанция; Абсолютті рух

Сансара - қ айта туылғ ан жанның ә руақ ытта материалды жә не рухани ә лем шең берімен жанның айналуы

11. Аристотельдің негізгі концепцияларын сол кездегі араб тұ рмысына тұ ң ғ ыш рет енгізген ойшыл – Аль-Кинди шығ ыс перипатетизмінің (шығ ыс перипатетизмі) атасы деп есептелді. Аль-Кинди (800-870 ж.ж.) – араб философы, астрологі, математигі ә рі дә рігері, «арабтардың философы» деген қ ұ рметті атақ қ а ие. Аль-Кинди ө зінің дү ниетанымына негіз етіп жалпығ а ортақ себептілік байланыс идеясын алады, бұ л идеяғ а орай, кез келген бір затты ақ ырына дейін ой елегінен ө ткізетін болса, онда бұ л зат бү кіл ғ аламдық нә рсені ойдағ ыдай тануғ а мү мкіндік береді. Қ ұ ран жолын ұ станушылар Аль-Киндиге кү пірлікпен қ арады. Аль-Киндидің кө птеген шығ армаларына тек шағ ын ү зінділері ғ ана сақ талғ ан. Араб тілді философиядағ ы перипатетизм ә л - Кинди шығ армашылығ ынан басталғ ан. Ә л – Кинди Птоломей, Эвклидтің жаратылыстану саласындағ ы ең бектерін жақ сы білген. Аристотель шығ армаларына жә не Порфирийдің «Кіріспесіне» тү сініктеме жазғ ан. Ә л-Кинди философияны жаратылыстану ғ ылымдарымен тығ ыз байланыста қ арастырғ ан. Философиямен терең айналысу ү шін математиканы білу қ ажет дей отырып, ә л – Кинди ғ ылымдардың жү йесін жасағ ан. Бұ л жү йеге «сан туралы ғ ылым» арифметика мен гармония, алаң ды ө лшейтін ғ ылым – геометрия, жұ лдыздар туралы ғ ылым – астрономия кірген. Тө ртінші орында алдың ғ ы ү ш ғ ылымды біріктіретін гармония туралы ғ ылым тұ рғ ан. Ө йткені, гармония немесе ү йлесімділік барлық жерде бар, яғ ни дыбыстарда, ә лемнің қ ұ рылымында, адамның жанында т.т. осы тө рт ғ ылымның негізін сан туралы ғ ылым қ алайды, ө йткені сан болмаса, ешнә рсе де болмас еді. Математиканың ерекше проподевтикалық ролін кө рсете отырып, ә л – Кинди философияның рационалдық табиғ атына кө ң іл бө леді. Философия – барлық нә рсе туралы білім. Сонымен қ атар, ол – материя, форма, орын, қ озғ алыс жә не уақ ыт сияқ ты болмыстың жалпы анық тамалары туралы ілім. Ә л – Кинди идеяларын одан ә рі дамытушы ә л – Фараби. Оның даң қ ы ә лемге тарап, кө зінің тірі кезінде-ақ Аристотельден кейінгі екінші ұ зтаз атанғ ан. Антикалық, орта ғ асырлық білімді терең тү сініп, шығ армашылық дең гейге кө теруге кө п ең бек еткен ә л – Фараби Платон мен Аристотель ең бектеріндегі кө птеген философиялық ойларды дамытты.

Ибн-Сина (Авиценна) (980-1037) – ғ ылымдарды класификациялағ ан. Философиялық білімді 2-ге бө лді: практикалық жә не теоретикалық.

Теоретикалық – ақ иқ атқ а жетуге бағ ытталғ ан ғ ылымдар, олар: физика, математика, метафизика.

Практикалық – саясат, экономика, этика. Бә рі логиканы пайдаланады, логика – ғ ылымның қ ұ ралы, бә ріне таным ә дістерін ұ сынады.

Ибн-Сина философия мен теологияның ерекше статустары туралы айтты, кейін ол Ибн-Рушдтың «екі удайлы ақ иқ ат теориясынан» кө рініс тапты.

Ибн-Рушд (Аверроэс) (1126-1198) – Кардова халифатының тұ сында Испанияда ө мір сү рген араб-испан философы, «фальсафа» (философия) терминін ендірген.

Материалды дү ние мә ң гілік, бірақ кең істікте шекті, Қ ұ дай мә ң гілік, табиғ ат та мә ң гілік.

Ол жанның мә ң гілігін теріске шығ арды. Индивидтің жаны тә німен бірге ө леді, яғ ни тә н ө лгенде оның сезімі, есі тарап жоғ алады. Адам ә рекеті келесі ө мірде шартты тү рде, адам ө зі жақ сылық тар жасауы керек.

«Екі удайлы ақ иқ ат» теориясы – ғ ылым мен философияны дінен босату керек, бір ғ ана шындық бар, ол – философиялық шындық деген.

12. Абай сияқ ты Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы да қ азақ елін қ алай мә дениетті елдер қ атарына қ осамын деп талпынады. Шә керім Абайдың имани гү л ілімін «Ү ш анық» кітабында ұ ят туралы ілімге айналдырды. Осы ең бекте Шә керім сол кездегі еуропа ағ ымдардан деректер келтіре отырып, этикалық максимализмге негізделген ар-ұ ятты дә ріптеу ілімін жасады. Ойшылдың тарихи-философиялық ең бектерінің («Қ азақ айнасы», «Мұ сылмандық шарты», «Тү рік, қ ырғ ыз, қ азақ hә м хандар шежіресі», «Ү ш анық») дү ниетанымы мен негізгі ә леуметтік сарыны ағ артушылық, адамгершілік идеяларымен сабақ тасып жатыр. 19–20 ғ асырларда Қ азақ философиясындағ ы ой-толғ аныстар мен кө терілген негізгі мә селелер дә стү рлі қ азақ ойшылдығ ына сү йенгенімен, олардың ойлау кең істігі кең ейіп, Қ азақ философиясын еуропа дә стү рмен ұ штастырып отырды. Бұ л бағ ыт Абайдан басталып, 20 ғ асырдың басындағ ы басқ а да қ азақ ойшылдарының шығ армаларында жалғ асын тауып, кең ө ріс алды.

Діни ұ ғ ымдар, ғ ажап жағ дайларғ а сену (магентизм,
Ұ ждан, былайша айтқ анда ынсап, ә ділет, мейірім
моральдық мә селелерін арнайы қ озғ айды. Ұ жданды орысша
Бірінші анық қ а, дү ние ө здігінен жаралады деген
Екінші анық магнетизм, спиритизм (о дү ниеге,
1. Магнетизм - оның пікірінше бір
2. Спиритизм - Рухты материяғ а қ арсы
3. Телепатия, оның пікірінше, алыста жү рген
Ү шінші анық – ұ ждан. «Абайдағ ы -
Инстинкт - сезімдік жан,
Сана (сознание) - аң ғ арымпаз жан,
Ой (мысль) - ойлайтын жан,
Ақ ыл (ум) - ақ ылды жан.
Жанның ә ртү рлі қ асиеттері, ә ртү рлі бө лінуі дене
Ол жанды ө сімдіктерде, жануарларда, адамдарда
Ұ жданның негізі - ә ділдік ұ ғ ымы, оның
Ұ жданың келесі ұ ғ ымы - мейірім. Бұ л
Ұ ждан - ынсап. Кө шпелі ө мір

13. Монизм – бү кіл дү ниедегі нә рселердің бір ғ ана бастамасын мойындайтын философиялық ілім. Материалистік монизм идеясы бойынша негізгі ұ ғ ым материя болып табылады. Идеалистер барлық қ ұ былыстың бірден-бір бастамасын рух, идея деп санағ ан. Идеалистік монизмнің ең дә йекті бағ ыты Гегельдің философиясы болып табылады.

Дуализм – материалистік жә не рухани субстанцияларды ө зара тең қ ұ қ ылы бастаулар деп есептейтін монизмге қ арама-қ арсы философиялық ілім. Дуализм Декарт пен Кант философиясына тін.

Плюрализм – дү ниенің бастамасы ретінде кө п субстанцияларды мойындайтын философиялық ілім. Плюрализм – (лат. Plurais- кө птік) дү ниенің негізгі бір-бірімен байланыссыз, белгілі бір бастамасы жоқ, рухани мә ндерден туралы дейтін ілім. Болмыстың негізінде кө птеген (жер, су, рух, т. б.) нә рселер бар деп санайды.

14. Схоластика – бұ л кезең нің негізгі міндеті діни догмаларды негіздеп, дә йектеп, қ орғ ау болды. Схолостикалық философияның ә дісі – ақ ыл кө мегімен, яғ ни философия арқ ылы ақ иқ атты анық тау болды. Схоластикалық ойлау мә ні жағ ынан 2 мә селеге шоғ ырланды: 1) ә мбебаптылық мә селесі бойынша номинализм мен реализмнің таласы; 2) Қ ұ дайдың бар екендігін дә лелдеу.

Схоластика (лат. shola – мектеп) – ортағ асырлық Еуропадағ ы философияны теологияғ а бағ ындыруымен сипатталатын философиялық мектеп. Ерте жә не кейінгі cхоластика болып бө лінеді.

Біріншісі – XI–XII ғ асырларды, екіншісі – XIII–XIV ғ асырларды қ амтиды. Ерте схоластиканың философиялық негізі – Платон мен неоплатоншылардың ілімін христиан дінітұ рғ ысынан талдаудан тұ рады. Христиандық доктринағ а формальды сипат беру схоластикалық іс-ә рекеттің басты қ ұ ралы логика болуын қ амтамасыз етті. Сондық тан схоластикада Аристотельдің логикасын пайдаланды. Ерте схоластиканың ө кілдерінің бірі – Ансельм Кентерберийский. Ол христиандық ілімдегі ә лемнің жоқ тан жаратылуы, қ асиетті ү штіктің бірлігі мен бір-бірінен бө лектігі, жанның мә ң гілігі туралы догматтарды рационалдық жолмен, логиканың кө мегімен дә лелдеуге тырысты. Оның Қ ұ дайдың болмысын дә лелдеуі кең інен танымал. Схоластиканың айрық ша танымал ө кілі – Фома Аквинский. Фома Аквинскийдің жә не оның ізін басушылар – томистердің (латынша Фома – Thomas) ілімінің негізі – сенім мен білімнің бірлігі. Олар “діни сенім мен діни таным бір-бірін жоқ қ а шығ армайды, дұ рыс пайдаланғ ан кезде бірін-бірі толық тырады, олар бір негізден пайда болғ ан, бір мақ сатқ а апаратын екі жол” деп есептеді.

15. XVIII ғ. философиясы сан қ илы кө зқ арастарғ а толы кезең, онда: материалистік жә не идеалистік бағ дардағ ы ойлар, атеистік жә не деистік кө зқ арастар да болды. Бұ л дә уір философиясын ағ артушылық кезең деп атауғ а болады.

XVIII ғ. француз материализмі – материалистік философияның жаң а тарихи баспалдағ ы. Аталмыш философия табиғ ат, адам жә не қ оғ ам туралы материалистік ілімдерге сү йенді.

Сонымен, француз ағ артушылары тарихтың қ озғ аушы кү ші адамзат ақ ылы, ағ артушылық процесс екендігін басты атап кө рсетті.

Барлық ағ артушылық философияның негізін қ алаушы, философ-материалист, либерализм доктринасын жасаушы, психолог жә не педагог Джон Локк (1632-1704 ж.ж.) болды, ол Отанындағ ы діни жә не саяси қ озғ алыс ық палында ө скендіктен, XVII ғ. екінші жартысында педагогиканы жеке тұ лғ аны зерттейтін ғ ылым ретінде ала отырып, сана-сезім психологиясы ілімінің негізінде таным теориясын қ ұ рды. Ол бірінші болып адамның табиғ и қ ұ қ ы негізінде сө зсіз жеке бостандық идеясын тұ жырымдады.
Ғ асырдың ұ лы идеясы ә дебиет арқ ылы кө пшілік кө ң ілін баурап алды. Ағ арту ә дебиеті жаң а оқ ушының пайда болуына ә келді, бұ л оның ө з бетімен білім алуғ а қ ұ штарлығ ын арттырды. Ағ арту жазушылары ө здерін философтар деп атады. Жазушы-философтың шығ армалары бірнеше данада қ айтадан басылып шық ты.
Ә дебиет қ оғ амдық ой-пікірге сү йенді, ол ой-пікір ү йірмелер мен салондарда қ алыптасты. Сарай жалғ ыз орталық болудан қ алды. Париждің философиялық салондары сә нге енді, онда Вольтер, Дидро, Руссо, Гельвеций, Юм, Смит болды. Оқ ығ ан білімді қ оғ ам ағ артушылардың жаң адан басылып шық қ ан шығ армаларын қ ұ мартып оқ ыды. 1717 жылдан 1724 жылғ а дейін Вольтердің жарты миллион томы жә не Руссоның шамамен миллион томы басылып шық ты.

16. Легистер (заң герлер) Негізгі ө кілдері Шан Ян (б.д.д IV ғ.), Хань-Фэй-цзы (шамамен б.д.д IIIғ.). Легистер конфуцийшылдардың мемлекетті ә дептілікке негізделген заң дарды жү зеге асыру арқ ылы басқ ару керек деген пікірлеріне қ арсы болып, керісінше, мемлекетті тек қ ана заң ғ а сү йеніп басқ аруғ а болады, себебі «мейірімділік пен адамгершілік» — қ ылмысқ а апаратын бірден-бір жол, ал шын қ айырымдылық ө зінің бастамасын жазалаудан алады деп уағ ыздайды. Сө йтіп, легистер ар-ожданның орнына қ орқ ынышты дә ріптейді. Елде тә ртіпсіздік болмас ү шін: 1. Мақ таудан жазалау кө п болу керек. 2. Аямай жазалау арқ ылы халық арасында ү рей тудыру қ ажет. 3. Ұ сақ қ ылмыс жасағ андарды аямай жазалау керек, сонда олар ү лкен қ ылмыс жасамайтын болады. 4. Адамдар арасында бір-біріне сенімсіздік тудыру керек. Осы қ ағ идаларды бұ лжытпай орындағ анда ғ ана халық билеушінің айтқ анын екі етпей орындайды жә не керек болса, ө лімге де барады. Конфуцийшылдардың «Мемлекет — ү лкен отбасы, оның басшысы — халық тың ә кесі» деген ілімінің орнына легистер: «Мемлекет — ө з алдына бір машина сияқ ты қ ұ былыс, билеуші — ө зін ата-баба аруағ ынан да, халық тан да, Аспаннан да жоғ ары қ оятын деспот. Мемлекеттің негізгі мақ саттары: 1. Ұ сақ патшалық тарды біріктіріп, Аспан аясың дағ ы (Қ ытай) мемлекет қ ұ ру; 2. Осы мемлекетке басқ а халық тарды бағ ындыру. Осы тұ рғ ыдан ө нерге, білімге деген қ ү штарлық тең елуі қ ажет. Мемлекеттің экономикалық негізі қ олө нер немесе сауда емес, егін шаруашылығ ы болуы керек. Мемлекеттегі қ ызмет орындары адамдардың жү мыс істеу қ абілетіне қ арай бө лінуі тиіс». Конфуцийшылдар мен легистердің арасындағ ы кү рес кө п жылдарғ а созылды. Тіпті қ азірдің ө зінде де осы философиялық бағ ыттарды жақ тағ ан немесе қ арсы шық қ ан саяси топтардың кездесетінін ескерткен артық болмас.

17. ә л-Фараби (870-950) – шығ ыс перипатетизмінің кө рнекті ө кілі. Аристотель шығ армаларының шығ ыстағ ы комментаторы. Философиясына болмыс мә нін тү сінуге тырысты. Негізгі ең бектері «Бақ ытқ а бастайтын жол» «Азаматтық саясат», «Мемлекет қ айраткерлерінің кө зқ арастыры», «Қ айырымды қ ала тұ рғ ындары» жә не т.б. бақ ытқ а ұ мтылудың себебі – адамның ө зін-ө зі жетілдіруі мен саясаттың соң ғ ы мақ саты деп тү сіндірді.

Ә л Ғ азали (1059-1111) — мұ сылман дү ниесінде беделі мық ты, Мұ хам-мед пайғ амбардан кейінгі екінші мұ сылман деген атақ қ а ие болғ ан ойшыл. Мұ сылмандық Шығ ыс жұ ртының ә леуметтік-тарихи дамуы Ибн Сина кезең інен соң қ ұ лдырай бастады, бірақ мұ сылмандық оқ у орындары кө бейді. Солардың бірінде, селжү к сұ лтаны Мелик шахтың уә зірі Низам ә л Мү лік Бағ датта ашқ ан теологиялық академияда ә л Ғ азали ұ стаздық жә не басшылық етті. Ол ү немі ізденіс-кү дік процесін басынан кешті, ақ иқ атқ а Августин Аврелий секілді қ иын жолмен жетті, фикх — мұ сылмандық қ ұ қ ық тан дә ріс бергенімен, ө мірінің соң ында таза сопылық жолына тү сті. Ә л Фараби мен ибн Синаны кеп зерттеген ә л Ғ азали ө зінің пікірлерін «Философтарды терістеу» ең бегінде баяндады.
Ә л Ғ азалиді ғ ылым мен философияны мү лдем теріске шығ арушы деп санауғ а болмайды. Мысалы, ол математика, физика, медицина, логиканың практикалық пайдасын мойындайды, бірақ белгілі бір шекара болуы қ ажет, ғ ылыми тұ жырымдарды теологиялық сұ рақ тарды шешу ү шін пайдалану дұ рыс емес, себебі философтардың бә ріне сенбеу жә не қ ұ дайсыздық тә н дейді. Ә л Ғ азали философтарды ү ш категорияғ а беледі:
1 ) дахриттер — Эмпедокл, Анаксагор, Демокрит жә не тағ ы басқ а ежелгі философтар. Олар жаратушыны мойындамайды, дү ниені мә ң гілік деп есептейді;
2 ) жаратылыстанушылар — бә рін табиғ и себептер арқ ылы тү сіндіреді, о дү ниені жоқ қ а шығ арады;
3) метафизиктер — Сократ, Платон, ә л Фараби, ибн Сина — «философ-мұ сылмандар».

Ә л-Бируни ғ ылымның тү рлі салаларынан кө птеген ең бектер, оның ішінде «Ертедегі халық тар хронологиясын», «Ү нді суреттемесін», т.б. жазды. Философиялық кө зқ арасы бойынша ол да идеалист болды, дегенмен ө зінің жаратылыстану шығ армаларында ә л-Фараби сияқ ты кең қ ұ лашты ғ алым бірқ атар материалистік пікірлер айтты.

18. 16 ғ -да адамзат баласының сауда-саттық ты ө рістетіп, тең із жолын мең геруі, ірі мануфактураларғ а ие болуы бірнеше келелі міндеттерді теор. жә не тә жірибелік тұ рғ ыдан шешу қ ажеттігін алғ а тартты. Нақ осы кезде ғ ылым Қ айта ө ркендеу дә уірі идеяларының ә серімен схоластикалық дә стү рлерден қ ол ү зіп, практикағ а жү гіне бастады. Шығ ыс жұ ртының компасты, оқ -дә ріні ойлап табуы жә не кітап басу тә сілін мең геруі ғ ыл. жә не тех. қ ызметтердің берік одағ ын қ ұ руғ а жетелеген ұ лы жаң алық тар болды.

Мануфактуралық кезең ірі ө неркә сіптің бастапқ ы ғ ыл. жә не тех. нышандарын дамытып, Г.Галилей, И.Ньютон,.Торричелли, кейін Д.Бернулли, Э.Мариотт, Ж.Л.Д’Аламбер, Р.А.Реомюр, Л.Эйлер, т.б. ғ алымдар тарихқ а «ө ндіріс қ ызметшілері» деген атпен енді. 18 ғ -дың соң ында машина ө ндірісінің пайда болуына математиктердің, механиктердің, физиктердің, ө нертапқ ыштар мен шеберлердің ү лкен бір тобының ғ ыл.-тех. жасампаз іс-ә рекеттері негіз қ алағ ан еді. Дж. Уаттың бумен жү ретін машинасы конструкторлық -тех. ізденістің ғ ана емес, «ғ ылымның жемісі» саналды. Ал машиналы ө ндіріс ө з кезең інде ғ ылымды технол. тұ рғ ыдан қ олдану ү шін тың, шын мә нінде шектеусіз мү мкіндіктерді ашты.

1637 жылы Галилей екі кө зінен айырылады. Галилей XVII ғ асырдағ ы механика, оптика жә не астрономия ғ ылымдарының дамуына елеулі ү лес қ осты. Ол ашқ ан жаң алық тар дү ниенің гелиоцентрлік жү йесі туралы ілімнің жең іп шығ уына ық пал етті. Статика тарихыАрхимедтен басталса, динамика тарихы Галилейден басталады. Ол ұ лы ғ алым болумен бірге, музыкант, суретші, ақ ын, ә дебиетші де болғ ан. Тепе-тендік принципіне негізделген машина жайлы зерттеуі, дененің еркін тү суі, дененің кө лбеу жазық тық тағ ы қ озғ алысы, кө кжиекке бұ рыш жасай лақ тырылғ ан дененің қ озғ алысы, маятник тербелісінің изохрондығ ы туралы жаң алық тары осы кезең ге жатады. Галилей ө зінің алғ ашқ ы телескопын (1609) қ ұ растырады да, осы телескоптың кө мегімен Шолпан планетасының фазасын, Кү ндегі дақ ты, Юпитердің тө рт серігін, Сатурнның сақ инасын ашты.

Эйлердің негізгі ең бектері сол кездегі математика мен механиканың барлық саласына, серпімділік теориясына, математикалық физикағ а, оптикағ а, музыка теориясына, машиналар теориясына, баллистикағ а, тең із ғ ылымына, т.б. арналғ ан.

Ньютон ө зінің тартылыс заң ы мен Кеплердің ғ аламшарлар қ озғ алысының заң дарының арасындағ ы сә йкестікті дә лелдеп, жер бетіндегі заттардың қ озғ алысы мен аспан денелерінің қ озғ алысы бірдей заң дарғ а бағ ынатынын кө рсетті. Осылайша ол гелиоцентризм туралы соң ғ ы кү мә нды сейілтіп, ғ ылыми революцияның басын бастап берді. Математикада Ньютон Готтфрид Лейбницпен қ атар дифференциалдық жә не интегралдық санақ ты ойлап шығ арды. Сонымен қ атар ол биномдық теореманы кө рсетіп, функцияның нө лін шамалауғ а қ олданылатын Ньютон ә дісін тапты.Дә режелік қ атарларды зерттеуге де ү лес қ осты.

19. Герменевтика — тү сіну туралы, рух туралы ғ ылымдарды ғ ылыми менгеру туралы ілім. Терминнің ө зі кө не Грецияда пайда болды, алынғ ан хабарды белгілі бір ережелер мен интуицияғ а сү йене отырып тү сіндіру ө нері дегенді білдіреді. ХХ-ғ асырда феноменология жә не экзистенциализм бағ ыттарының шең берінде дамығ ан герменевтиканың негізін қ алаушы Ф.Шлейермахердің (1768-1834) тү сіндіруі бойынша, бұ л Евангелие мә тіндері авторларының рухани дү ниесіне ену тә сілі. Герменевтикада философиялық пайымдау объектісі болып тіл танылады. Неміс философы В.Дильтей герменевтиканың ө рісін кең ейтіп, оның міндетін белгілі бір философиялық бағ ыттың ө кілінің ғ ана емес, тұ тас дә уірдің, мә дениеттің ішкі дү ниесін тү сінуге мү мкіндік беру деп анық тады. М.Хайдеггердің ойынша, «тіл — болмыстың ү йі», яғ ни тіл арқ ылы адамның ішкі феномендеріне ү ң ілуге болады, ол тү сінудің бастауы.
Неміс философы Х.Г.Гадамер мә тін-тексті ақ ырғ ы реалдылық деп жа-риялап, оны философиялық пайымдау объектісіне айналдырды. Герме-невтика тә сілі арқ ылы жеке тұ лғ аның ішкі дү ниесіне, философиялық ой-ларының тылсым қ атпарларына ү ң ілуге болатындығ ын қ азақ философы, академик Ғ арифолла Есім «Хакім Абай» атты ең бегінде жақ сы дә лелдеп шық ты. Абайдың шығ армаларына герменевтикалық талдау жасау арқ ылы ол ұ лы ақ ынды терең ойлы философиялық тұ лғ а ретінде тамаша ашып кө рсетті.

Герменевтика – (гр.hermeneo) тү сіндіремін, мә тіндерді тү сіндірудің ө нері. Неопозитивизмнен ерекше, ол тілдің ө зі дү ниетанымды қ амтитынына сү йеніп, дү ниені тү сіну ү шін тілді оқ у жеткілікті деп есептейді.

20. Платонның тү сінігінше игіліктің тө рт тү рі бар. Олар: жү ректілік, данышпандық, естілік жә не ә дептілік. Бұ л игіліктер адамдардың бә ріне бірдей дарымайды. Осы игіліктердің даруына қ арай қ оғ амдағ ы ә леум. топтарды ү ш топқ а бө луге болады. Олар: игіліктердің тө рт тү рінің тө ртеуі де дарығ ан — философтар, бұ лар мемлекетті басқ арулары керек, данышпандық тан басқ а қ алғ ан ү ш игілік дарығ андар — ә скербасылар, т.б., ал игіліктің соң ғ ы екеуі ғ ана дарығ андар — қ олө нершілер, шаруалар, саудагерлер, т.б. Осы ә леум. топтардың ә рқ айсысы мемлекетке пайдалы жә не ө те қ ажет. Сондық тан мемлекет ө з тарапынан азаматтарды игілік рухында қ алыптастыруғ а, тә рбиелеуге жағ дай жасауы керек. Жетілген мемлекетте аталғ ан ү ш ә леум. топ бір-бірімен жарасып, ә рқ айсысы ө з ісімен айналысады да, мемлекетте игілік орнайды. Ө зінің жетілген мемлекет идеясын жү зеге асыруғ а талпынысы сә тсіз аяқ талғ ан соң Платон ө з шығ армаларында " барлық нә рсенің ө лшемі — Қ ұ дай" деп санайтын адамдардан қ ұ ралғ ан нақ ты мемлекет пошымын табуғ а ұ мтылады. Платонның ойынша, адамдар ө з қ ажеттіліктерін жеке дара ө тей алмайды. Олар ө мір сү ру ү шін тамақ, киім ө ндіріп, ү й салулары, т.б. жасаулары керек. Біреулері егіншілікпен, екіншілері тігіншілікпен, ү шіншілері қ ұ рылыспен, тө ртіншілері етікшілікпен, т.с.с айналысады.

Сө йтіп, олардың бә рі бірігіп қ ана қ ажеттілігін ө тейді. Осы бірігудің арқ асында қ оғ ам, мемлекет пайда болады. Мемлекет еркін адамдардың бә ріне бірдей ә діл қ ызмет етуі керек. Платон мемлекеттік қ ұ рылысты 5 тү рге бө лді: аристократия, тимократия, олигархия, демократия жә не тирания. Бұ лардың ішінде ең жақ сысына аристократ. мемлекетті жатқ ызды. Онда ақ ыл-естілік, парасаттылық билейді. Оның қ ағ идалары адамгершілік, абырой, ар-намыс деп санады. Платон қ оғ амдық меншікті қ олдап, жеке меншікке қ арсы тұ рды. Ө йткені қ оғ амдағ ы кикілжің дер мен дау-жанжал, қ айшылық тарды тудыратын жеке меншік деп санады

21. Абайдың кө ркемдік, ә леуметтік гуманистік жә не дінге кө зқ арастары терең білінген ең бегі - қ ара сө здері. Абайдың қ ара сө здері (Ғ ақ лия) - ұ лы ақ ынның сө з ө неріндегі кө ркемдік қ уатын, философиядағ ы даналық дү ниетанымын даралап кө рсететін классикалық стильде жазылғ ан прозалық шығ армасы. Жалпы саны қ ырық бес бө лек шығ армадан тұ ратын Абайдың қ ара сө здері тақ ырыбы жағ ынан бір бағ ытта жазылмағ ан, ә р алуан. Оның алты-жеті ү лгісі қ ысқ а болса, қ айсыбіреуі мазмұ н, тақ ырып жағ ынан ө згешелеу, ауқ ымды болып келеді. Абай ө зінің қ ара сө здерінде шығ арманың ажарына ғ ана назар аударып қ оймай, оның терең дігіне, логикалық мә ніне зор салғ ан.

Сө йтіп кө ркемдік шеберлік пен ғ ылыми зерделік арқ ылы кө ркемдік сана мен философиялық сананы ұ штастырады. Абайдың қ ара сө здеріндегі гуманистік, ағ артушылық, ә леуметтік ойлары дін туралы пікірлерімен бірігіп, тұ тас бір қ азақ халқ ының философиялық концепциясын қ ұ райды. Абайдың кара сө здері сондай-ақ жалпы адамзат баласына ортақ асыл сө зге айналды.

Абайдың " Жетінші сө зінде" ұ шырасатын " жанның тамағ ы" деген кү рделі философиялық ұ ғ ым бар. Оны Абай біздің санамыздан тыс ө мір сү ретін объективті дү ниенің санада сә улеленуі нә тижесің де пайда болатын ғ ылым, білімнің жинақ талғ ан қ оры ретінде қ арайды.

Осы себептен де Абай: "... қ ұ марланып, жиғ ан қ азынамызды кө бейтсек керек, бұ л жанның тамағ ы еді", — деп қ айыра тү сінік беріп отыр...

Абайдай ұ стаз ақ ынның бұ л " Жетінші сө зде" кө здеген мақ саты адамның бойың да туа пайда болатын жан қ ұ мары арқ ылы ө з ұ рпағ ының санасына тек қ ана жанның пайдалы тамақ тарын сің діру еді. Міне, Абайдың ағ артушылық кө зқ арасының тамыр алғ ан бір саласының қ айнар кө зі осы жақ та жатыр.

22. Дү ниегекө зқ арас – дү ние мен ондағ ы адамның орны жайындағ ы жалпылама кө зқ арастардың, принциптердің, бағ алардың жиынтығ ы немесе жү йесі.

Философия – дү ниегекө зқ арастың жоғ арғ ы дең гейі. Бұ л теоретикалық тү рде қ ұ растырылғ ан, рациональды дү ниеге кө зқ арастың жү йесі.

Философияғ а дейінгі дү ниеге кө зқ арастың алғ ашқ ы тарихи типтері – мифология жә не дін.

Мифология – қ оғ амдық дамудың алғ ашқ ы сатысына тә н, дү ниені тү сінудің алғ ашқ ы тә сілі, қ оғ амдық сананың бастапқ ы формасы.

Мифте маң ызды дү ниегекө зқ арастық сұ рақ тар бейнеленген: ә лемнің, адамның пайда болуы, ө мір мен ө лім, тағ дыр, қ айрымдылық пен қ атігездік туралы сұ рақ тар. Басқ а дү ниегекө зқ арастар – дін мен философия – мифологиядан қ алғ ан сол сұ рақ тарды қ арастырды. Бірақ оларғ а жауаптарды басқ аша жолмен іздеді..

Дін – дү ниеге кө зқ арастың екінші формасы, дү ниенің жаратылысын жоғ арғ ы кү шке сенімге негіздеп жасады.

Діни дү ниегекө зқ арас тү рлі діни формаларда тү рліше кө рінетін, бұ рынан жә не қ азір де тү рлі елдер мен аумақ тардағ ы бұ қ аралық санағ а кө п ә сер ететін діни кө зқ арастарғ а сү йенді. Мә дениеттің кез-келген қ ұ былысы сияқ ты дін адамғ а ө з тағ дырын табуғ а, адамилық қ а ү йрететін ө зінше ойлау жолы мен білімді ұ сынады.

Дін мен философияның айрмашылығ ы неде? Философия – ғ ылым, бұ л рационалды-теоретикаллық дү ниетанымның. Дін тек сенімге ғ ана сү йенеді. Философиялық ойлау еркінойшылдық қ а сү енеді, белгілі бір авторитетке тә уелді емес. Дін – шіркеудің, діни ілімдердің авторитетіне сү йенеді. Философия білім жү йесінсіз мү мкін емес, ол тарихи білімді ұ сынады. Дін бә рінен бұ рын интуицияғ а сү йенсе, философия рационалды танымды негіздейді.

23. Психоанализдің гуманистік психоанализ немесе неофрейдизм деп ата-латын бағ ытының негізін салушы неміс-американдық философ, психолог. социолог Э.Фромм (1900 -1980) Фрейдтің биологизмін, либидо теориясын. табиғ илық пен ә леуметтікті қ арама-қ арсы қ оюын, психологияны философия мен этикадан бө лектеуін сынады. Ол адамды ә леуметтік тіршілік етуші, табиғ и жә не адамдандырылғ ан дү ниемен ү немі байланыс жасаушы ретінде қ арастырады. Оның ойынша. Фрейдтің ілімі адамды терең ірек тануғ а мү мкіндік бергенімен, оның ө мірінің мә н-мағ ынасы, моральдық жә не этикалық нормалар туралы, адам қ алай ө мір сү руі керек жә не не істеуі тиіс деген сұ рақ тарғ а жауап бермеді. Э. Фромм К.Юнгтің аналитикалық психологиясы да адам ө мірінің мә ні мә селелерін назардан тыс қ алдырды деп есептеді. Адамның этикалық мінез-қ ұ лық тарының бастауын адамның ө зінен іздеген гуманистік этиктердің ең бектеріне сү йене отырып, Фромм моральдық ұ станымдар адамның ішкі қ асиеттеріне негізделген болуы керек, ә йтпесе оларды бұ зу тұ лғ аның психикалық жә не эмоциялық қ ұ лдырауына ә келеді деген тұ жырым жасайды. Осыдан келіп гуманистік психоанализдің мақ саты шығ ады — гуманистік этиканың қ ұ ндылық тарын мең геру, ө зінің ішкі табиғ атын танып-білу жә не «ө мір ө нерін» игеру арқ ылы адамның ішкі мү мкіндіктерін дамытуына, ө мір сү руге ұ мтылуына ық пал ету.
Фромм еркіндік жә не жаттану категориялары арқ ылы адамдардың ба-сым кө пшілігі ө зінің нағ ыз «Менін», «Ө здігін» емес, «Жалғ ан Менін» да-мытатынын, осы процестің нә тижесінде ө зін жоғ алтып, ешшең еге айна-латынын кө рсетеді. Бірақ Фромм адамның онтологиялық жә не тұ лғ алық сипаттамаларына, ә сіресе «ү мітп» элементіне сү йене отырып, оптимистік болжамдар жасайды. Оның пікірінше, «ү міт» ө мір қ ұ рылымының ішкі элементі, ол пассивті ү міттену, кү ту емес, белсенді ә рекетке дайын болу, адам рухының динамикасы, адам болмысының маң ызды шарты, сондық тан да Фромм адамды Ното еsрегапs (ү міті бар) деп сипаттайды.

24. Шопенгауэр философиясының орталық ұ ғ ымы –ерік.

- Ерік – абсолютті бастама, барлық мә нді анық тауғ а жә не оғ ан ық пал етуге қ абілетті идеалды кү ш;

- Ерік – тіршілік негізінде жатқ ан космостық кү ш;

- Ерік сана негізінде жатады жә не заттардың ең жалпы мә ні болып табылады. Ә р адманың еркі ә рекетерін анық тайтыны сияқ ты, бү кіл ә лемдік ерік – дү ниедегі сыртқ ы қ ұ былыстардың пайда болуы мен заттардың қ озғ алысына себепші болады;

- ө лі табиғ аттың да «бейсаналық», «қ алғ ып жатқ ан» еркі бар;

- дү ние – еріктің жү зеге асуы.

Шопенгауэрдің адам тағ дыры мә селесінде пессимистік сипатта болды. Адам табиғ атқ а ғ ана емес, ө зіне-ө зі билік ете алу мү мкіндігіне сенбеді. Адам тағ дыры бү кілә лемдік хаосы тізбегінде ө теді, бү кілә лемдік қ ажетілікке бағ ынышты. Жеке адам еркі қ оршағ ан дү ние еркіне бағ ынышты. Осындай ойларыменол ө мір философиясының пайда болуына ә серін тигізді.

Қ оршағ ан дү ние мен ө мір негізінде ерік жатыр. Ницще адам еркін бірнеше тү рге болді:

1. ө мірге деген ерік;

2. адамның ө з ішіндегі ерік;

3. басқ арылмайтын бейсаналық ерік – аффектілер;

4. билікке ерік.

Ницще еріктің соң ғ ы тү рі «билікке ерікке» кө п кө ң іл болді, ол адамның бә ріне тә н. «Билікке ерік» табиғ аты бойынша ө зін-ө зі сақ тау инстинктіне ұ қ сас.

25. Философия – дү ниегекө зқ арастың жоғ арғ ы дең гейі. Бұ л теоретикалық тү рде қ ұ растырылғ ан, рациональды дү ниеге кө зқ арастың жү йесі.

Философияғ а дейінгі дү ниеге кө зқ арастың алғ ашқ ы тарихи типтері – мифология жә не дін.

Мифология – қ оғ амдық дамудың алғ ашқ ы сатысына тә н, дү ниені тү сінудің алғ ашқ ы тә сілі, қ оғ амдық сананың бастапқ ы формасы.

Мифте маң ызды дү ниегекө зқ арастық сұ рақ тар бейнеленген: ә лемнің, адамның пайда болуы, ө мір мен ө лім, тағ дыр, қ айрымдылық пен қ атігездік туралы сұ рақ тар. Басқ а дү ниегекө зқ арастар – дін мен философия – мифологиядан қ алғ ан сол сұ рақ тарды қ арастырды. Бірақ оларғ а жауаптарды басқ аша жолмен іздеді..

Дін – дү ниеге кө зқ арастың екінші формасы, дү ниенің жаратылысын жоғ арғ ы кү шке сенімге негіздеп жасады.

Діни дү ниегекө зқ арас тү рлі діни формаларда тү рліше кө рінетін, бұ рынан жә не қ азір де тү рлі елдер мен аумақ тардағ ы бұ қ аралық санағ а кө п ә сер ететін діни кө зқ арастарғ а сү йенді. Мә дениеттің кез-келген қ ұ былысы сияқ ты дін адамғ а ө з тағ дырын табуғ а, адамилық қ а ү йрететін ө зінше ойлау жолы мен білімді ұ сынады.

Дін мен философияның айрмашылығ ы неде? Философия – ғ ылым, бұ л рационалды-теоретикаллық дү ниетанымның. Дін тек сенімге ғ ана сү йенеді. Философиялық ойлау еркінойшылдық қ а сү енеді, белгілі бір авторитетке тә уелді емес. Дін – шіркеудің, діни ілімдердің авторитетіне сү йенеді. Философия білім жү йесінсіз мү мкін емес, ол тарихи білімді ұ сынады. Дін бә рінен бұ рын интуицияғ а сү йенсе, философия рационалды танымды негіздейді.

26. Гуманизм – (лат. Humanus) орта ғ асырдың соң ғ ы кезең інде пайда болып, схоластика мен шіркеудің рухани ү стемдігіне қ арсылық арқ ылы адам баласын босатып, еркін жетілуді мақ сат еткен ә леуметтік қ озғ алыс. Гуманистік қ озғ алыстың негіздеушісі Франческо Петрарканың негізгі міндетті «ө мір сү ру ө нерін» жасау болды. Оның пікірінше, адам нақ ты осы ө мірінде бақ ытқ а кенелуге қ ұ қ ы бар. Петрарка адамның тұ лғ алық мә ні адамның ішкі дү ниесінің ү міті, бастан кешкендері мен қ орқ ынышымен ерекшеленеді. Петрарканың кө зқ арастарында индивидуалистік тенденция орын алғ ан, бұ л тенденция да Қ айта Ө рлеу дә уірінің негізгі сипаты болып табылады. Тұ лғ алақ ты шың дау жағ ымсыз ә рекетерден арылуғ а тырысқ анда, ә руақ ытта ө зін жетілдіргенде мү мкін болады (Джованни Бокачоғ а да осы идеялар тә н).

Антропоцентризм – дү ниені адам арқ ылы бағ алайтын дү ниенің тетігі, адам деп білетін идеалистік ілім, кө зқ арас.

27. Неміс классикалық философиясының негізін қ алағ ан – Иммануил Кант (1724-1804). Оның ө мірлік ұ раны: «Шыдамдылық жә не ө зің ді ұ стай білу». Кант философиясы трансцендентальды идеализм деген атау алды. Кант таным теориясында барлық білімдер 2-ге бө лінді: 1) тә жірибелік білімдер – апострорий;

2) тә жірибеге дейінгі білімдер – априорий.

Георг Вильгельм Фридрих Гегель (1770-1831) негізгі шығ армалыры: «Рух феноменологиясы», «Логика ғ ылымы», «Қ ұ қ ық философиясы», «Философия тарихы бойынша дә рістер». Гегельдің пайымдауынша, ә лемнің негізінде жеке-даралық емес, жалпылық -бү тіндік жатыр. Ә лем жеке даралық тардан, атомдардан немесе жандардан тұ рмайды, жекелердің мұ ндай бірлігі иллюзия. Абсолютті идея ө з кезегінде 3 стадиядан ө теді. Тұ тастай ол триаданы қ ұ райды: 1) Тезис (ә лденені ұ станушы); 2) Антитезис (терістеуші); 3) синтез (біріктіруші).

28. Философия біздің ө мірлік тә жірибеміздің бір бө лігі болып табылады.Біз мұ ны мойындасақ та, теріске шығ арсақ та философиялық ой-толғ аулар біздің кү нделікті ө мірімізді толық тырып, адамзат дамуының бү кіл ұ зақ жолы ілесіп келеді. Философия б.з.д. VІ-V ғ асырларда қ алыптасты, осы кезден бастап адазат ә лемі туралы, ондағ ы ө знің орны мен тағ дыры туралы рационалды кө зқ арас қ алыптастыра бастады. Философиялық рефлексияның пайда болуы кү рделі ү деріс болыптабылды.адазат ойының дамуы архайкалық, фантастикалық, илюзиялық кө зқ арас қ алыптастан оның рационалдық -танымдық формаларына дейін ұ зақ жолдан ө тті. Ғ ылым философиясы— ғ ылымды адам іс-іә рекетінің ерекше аясы жә не ұ дайы дамудағ ы білімнің жү йесі деп қ арайтын философияның тарауы. Ғ ылымда білімді философияның гносеологиялық жә не методологиялық тұ рғ ыдан зертеудің аздағ ан тарихы болғ анымен, Ғ ылым философиясы –соң ғ ы кезде 20 ғ асыр кең інен тарй бастады. Ең алғ ашқ ы бұ л термин логикалық позитивтер деп аталатын философтардың ең бектерінде қ олданылып, ғ ылым тілін философиялық тұ рғ ыдан зерттеулер тек ғ ана формальдық (математикалық) логика шең берінде болуы керек. Ал ғ ылыми ғ ымдарды эмпирикалық, тә жірибе, байқ ау арқ ылы тү сіндіруге болады деп тү сіндірілді. Ғ ылым, бұ л концепция бойынша— адамның ең жоғ арғ ы ісі

29. Милет мектебінің ө кілдері Фалес, Анаксимандр, Анаксимен жә не тағ ы басқ а ойшылдарды ғ ылыми білімнің негізін салушылар деуге болады. Бұ л натурфилософтарды біріктіріп тұ рғ ан пікір – субстанцияны олар материалдық нә рсе ретінде: Фалес – су, Анаксимандр – апейрон, Анакси-мен – ауа деп тү сіндірді. Осығ ан ұ қ сас пікір Элея мектебінің ө кілі Гераклитте де кездеседі. Оның ойынша, дү ниенің бастауы – от, табиғ ат ешқ ашан кү йремейді жә не ешқ ашан пайда болмайды, дү ние қ арама-қ арсылық тардан тұ рады. Пифагор алғ ашқ ы бастау деп сандарды тү сінді. Оның ойынша, сандар дү ниедегі заттар мен адам ө міріне реттілік пен ү ндестік (гармония) береді, оларды ә семдікке, космосқ а ұ ластырады. Б.д.д. V ғ асырдың ортасында қ алыптаса бастағ ан софистика мектебі ө мір қ ажеттілігінен туды. Демократиялық Афинада осы кезең де рацио-нальдік танымғ а деген қ ү штарлық кү шейді. Адамдардың орісін кең ейтіп, қ оғ амдық, саяси омірге дайындайтын, созге шешен, ақ ылды, халық тың кө шбасшысы бола алатын мемлекет қ айраткері болуғ а дайындайтын ин-теллектуалдар пайда бола бастады, олар ө здерін софистер, яғ ни дана адам-дармыз деп атады. Ө з ең бектері ү шін белгілі бір ақ ы ала отырып, софистер ғ ылымның барлық салаларынан мағ лұ мат беріп отырды, адамдарды практикалық ө мірге, мемлекеттік жә не жеке ө мірдің кез-келген жағ дайларында қ иындық тан жол таба білуге ү йретті. Софистердің тә лімгерлік ақ ылы қ ызметі білім мен мә дениеттің шең берін грек қ оғ амының ақ сү йектерімен шектемей, қ оғ амның барлық топтарының рухани дамуына мү мкіндік берді. Софистиканың кө рнекті ө кілдері ретінде Протагор, Горгий жә не Гиппийді атауғ а болады.

30. Материалистік философияны жү йелеп кө рсеткен Поль Анри Гольбах (1723 – 1789) болды.

Оның ең ірі трактат «Табиғ ат жү йесі» (1770). Оның негізгі идеясы – материя біздің сезім тү йсіктерімізге ә лдеқ андай жолмен ә сер ететін нә рселердің бә рі. Ол ө згермейтін жә не бө лінбейтін атомдардан тұ рады, олардың негізгі қ асиеттері – ұ зындық салмақ, пішін, бітеулік. Қ озғ алыс ол да материяның атрибуты, оны денелердің кең істікте жай ғ ана орын ауыстыруы ретінде қ арады. Адам – табиғ ат заң дарына бағ ынатын оның бө лігі. Детерменизмді қ орғ ап, сонымен бірге себептілікті механистік тұ рғ ыдан қ арастырды. Ол кездейсоқ тық ты жоқ қ а шығ арды. Гольбах таным мә селесінде сенсуализмді ұ станды, агноститсизмге қ арсы болды. Саясаттак – конституциялық манархияның, ал бірқ атар жағ дайда – білімдер абсолютизмнің жақ таушысы болды. Қ оғ амдық кө зқ арастарда идеялис «Пікір – дү ниені билеп-тө стейді» деді. Ол заң шығ арушылардың қ ызметі тарихта шешуші роль атқ арады деп ойлады. Адамдардың азаттық алу жолы оқ у-ағ артуда деп білді.

Клод Андриан Гельвеций (1715-1771) «Ақ ыл туралы» трактатының авторы. Гелвеций Бойынша, объективті ө мір сү ретін материя сезім – тү йсік арқ ылы танылады. Гельвеций еске сақ тауды танымның екінші қ ұ ралы деп санады, оғ ан ұ зақ қ а созылатын бірақ ә лсіз тү йсік деп анық тама берді. Ойлауды қ арапайым тү рде тү сіне келіп, тү йсіктердің араласуы деп анық тады. Адам мінез-қ ұ лқ ын тә рбиелеудегі қ оғ амның атқ аратын рө лін атап кө рсетті, осымен феод. Қ атынастарды капит. Қ атынастармен ауыстыру қ ажет екнндігін тү сіндірді. Қ оғ ам дамуында адам санасы мен қ ұ штарлығ ының айқ ын рө лін кө рсетті. Сонымен ол адам қ алыптасуындағ ы ортаның шешуші рө лі, жеке жә не қ оғ амдық мү дделердің жарасымды қ ауышу идеясы, ақ ыл қ абілеттің тең дігі марксизмдекгі утопиялық соцализмді қ алыптастыруда негіз болды.

Франсуа Мариаруэ Вольтер (1694-1778) - француз жазушысы, философы, тарихшысы, француз ағ артушыларының кө семдерінің бірі. Ө зінің шығ армаларына феодалдық қ атынастарды, деспотияны, дінді қ атты сынайды.^[1] Жоғ арыдан реформа жасау арқ ылы қ оғ амда ө згерістерге жетпекші болды. Ә леуметтік жамандық білмеушіліктен деп есептеген. Оның пайымдауынша, тең дік, еркіндік жаратылыстан берілген қ ұ қ ық тар. Барлық азаматтар заң алдында тең. Бірақ мү ліктік тең сіздікті адамдардың жаратылысынан солай деп тү сінді. Кез келген еркіндіктің бастауы - ұ ят пен сө з еркіндігі. Католиктік шіркеу мен католицизмге Вольтер қ арсы болғ анымен, жалпы дінге қ арсы болғ ан жоқ. Кө пшілік халық ты қ олда ұ стау ү шін дін ө те қ ажет деп есептеді. Қ оғ амды демократиялық негізде қ айта қ ұ ру мә селесі оны алаң датқ ан жоқ. Ол ү шін маң ызды мә селелер: жаратылыс қ ұ қ ы, еркіндік, тендік. Еркіндік ол ү шін бірінше кезекте жеке адамның, индивид еркіндігі, ал жалпы қ оғ ам еркіндігіне мә н бермеді. Жеке адам еркіндігінің негізі - сө з еркіндігі, онымен бірге баспасө з еркіндігі. Католиктік шыдамсыздық қ а қ арсы ар-ұ ятеркіндігін ерекше қ арсы қ ойғ ан.

Руссо Жан Жак (1717-1778) - " Қ оғ амдық келісім туралы" ең бектің авторы. Негізгі идеясы - халық егемендігі. Қ оғ амдық келісімнегізінде ортақ ерік жатыр. Мінеки, осы ортақ ерікпен бағ ытталатын билікті ол егемендік деп атағ ан. Мемлекеттегі егеменді биліктің бө лінуін қ олдамады. Руссо пікірінше, заң шығ арушы билік тікелей егеменді халық тың ө зімен іске асырылады. Ал атқ арушы билікегемендіктің шешімі бойынша қ ол астындағ ылармен байланыс ү шін қ ұ рылады. Атқ арушы билік кімге тапсырылды соғ ан байланысты биліктің тү рлерін бө лген: демократия, аристократия, монархия. Географиялық фактор рө лін кө рсеткен: демократиялық басқ ару кішігірім мемлекетте; аристократиялық басқ ару орта, монархиялық басқ ару ү лкен мемлекетке тә н. Руссо пікірі бойынша, демократия - мемлекеттік тетік қ ана емес, сонымен қ атар адамдарды жетілдіру, олардың мү мкіндіктерін дамыту. Руссоның теориясы кішігірім меншігі бар ұ сақ шаруалардан қ ұ ралғ ан квазидә стү рлі қ оғ амның идеалды жобасына бағ ытталғ ан.

31. Таным процесіндегі логика мен диалектикағ а ерекше назар аударғ ан алғ ашқ ы ең бектерінің бірі — “Рух феноменологиясында”Гегель зерде мен пайымның даму процесін тарихи негізде қ арай отырып, кө птеген жаң алық тар ашқ анымен, негізгі мә селеге — философияғ а қ атысты ү лкен қ айшылық қ а ұ рынды. Ғ асырлар бойы қ алыптасып қ алғ ан анық тамадан бас тартып, философияның мә ні даналық қ а ұ мтылу да, даналық та емес деп, оны ғ ылым саласына айналдыруды кө кседі. Мұ ның ө зі кейінгі кезең дерде философияғ а жалпы дү ниені, қ оғ ам мен табиғ атты, ойлауды зерттейтін ғ ылым ретінде қ арауғ а, ақ ырында оны идеологиямен қ ойыртпақ тап, ө з мә нінен айыруғ а жол ашты. Маркстік-лениндік философия дегеннің ө зі осы жаң сақ идеяның “жемісі” еді. Г-дің ойынша, дү ниеде бір кү йде қ алатын, ө згермейтін ештең е жоқ. Қ оғ амның, адамның, танымның, тарихтың дамуы — объективті процесс, ешкім оны тоқ тата алмайды. Табиғ аттың дамуы адамғ а келіп тіреліп, адамзат, қ оғ ам тарихына ұ ласып кетеді.

Кант философиясы болмыс, ә дептілік жә не дін туралы мә селелерді қ арастырмастан бұ рын, танып-білу мү мкіндігінің шегiн белгілеп алуды ұ сынады.

«Таза ақ ыл-ойды сынау» деген ең бегінде таным мә селесін талдайды. Канттың пікірінше, таным процесі ү ш сатыдан ө теді: 1. Сезім-тү йсік сатысы. 2. Сараптаушы ақ ыл-ой. 3. Таза ақ ыл-ой. И. Кант дү ниені ө здігінен, біздің санамыздан тыс ө мір сү ретін «ө зіндік зат» (вещь-в-себе) – заттар мен қ ұ былыстардың мә нi, біздің санамызда берiлген «біздік зат» (вещь-для-нас) - заттар мен қ ұ ыбылыстардың сыртқ ы кө рiнiсi немесе табиғ ат, деп екіге бө леді. Бұ л дуалистік кө зқ арас. Ө йткені, ол материалдық заттардың объективтік ө мір сү руін мойындайды, алайда мә нін танып - білуге болмайтын «ө зіндік зат» бар деп агностиктік ұ йғ арымғ а келеді. Зат ішіндегі мә нді ешуақ ытта таза ақ ыл-оймен анық тауғ а болмайды. Бұ л трансцендентальдық, яғ ни логикалық ойлаудан, тә жірибиеден тыс.

Агностиктік білімнің пайда болуына байланысты, заң ды сұ рақ туады: егер жеке заттарды жә не тұ тас ә лемді тану мү мкіндігі жоқ болса, ғ ылыми білімнің тегі мен мә ні қ андай? Кант осығ ан ө зінің гипотезасы мен теориясын жасады? Осы мә селелерді тү сіндіру ү шін, ол ө зінің таным теориясына априорлық білім тү сінігін енгізді, бұ л ─ тә жірибеге дейінгі жә не тә жірибеден тыс алынғ ан білім болды. Априорлық ─ ақ ыл-ойда ә уел бастан бар жә не дә лелдеуді керек етпейді. Мысалы, «Адам ө мірі уақ ытпен ө теді», «Барлық дененің ұ зындығ ы бар». Тек априорлық білім дә лелді жә не сенімді, жалпылық жә не қ ажеттілік қ асиетіне ие бола алады. Ол априорлық білім тү рлеріне біздің кең істік пен уақ ыт туралы тү сінігімізді жатқ ызды. Бірлік, кө птік, тұ тастық, нақ тылық, терістеу категориялары тә жірибеге дейін адам басында таза идея кү йінде пайда болады деп жазды. Олар «бiздiк заттардың», табиғ аттың ретсiздiгiн жоюғ а, жү йеге келтiруге қ олданылады, яғ ни соң ғ ыларды бiздiң санамыздың ө зi жасайды - бұ л Кант философиясының субъективтiк идеализмге ауытқ уы.

32. Қ азақ философиясы бастау алатын екінші ойшыл, қ оғ ам қ айраткері – М.Х.Дулаттың «Тарих-и-Рашиди» ең бегінде тү ркі дү ниесінің рухани тұ тастығ ы жә не оның дү ние жү зі халық тары ө ркениетімен тығ ыз байланысы нақ тылы мысалдармен баяндалғ ан. Дулат философиялық антропологияның басты мә селесінің бірі кү нә ұ ғ ымына сол заман ойшылдары ең бектеріне сү йеніп, талдау жасағ ан.

Мұ сылмандық Шығ ыс дү ниесінің тағ ы бір кө рнекті ө кілі, ХІ-ғ асырда ө мір сү рген ғ ұ лама ойшыл Жү сіп Баласағ ұ н еді. Ол ө зінің негізгі туындысы «Қ ұ тадғ у білікте» адам ө мірі туралы ө сиетін қ алдыруғ а бекінеді. Жү сіп Баласағ ұ н ү шін адам баласы — дү ниедегі ең басты қ ұ ндылық. Адамды жаратушы алла тек оны ғ ана емес, ай мен кү нді, кү н мен тү нді, аспан мен жерді, дала мен тауды, қ ол мен елді де дү ниеге ә келді бірақ тек адамғ а ғ ана тең іздейін телегей ақ ыл, білімге бой ұ рдырар зерде қ айырымды іс қ ылдырар ар-ұ ят пен намыс сыйлады. Баласағ ұ нның ойынша, ендігі міндет — осы адам деген атақ ты жоғ ары ұ стау, оғ ан сай ө мірі сү ру. Ол ө мірді адамғ а алланың берген қ арызы деп тү сінеді, осы ө мірд мә нді кешкен адам ғ ана қ арызын қ айтара алады. Баласағ ұ н Мә нді ө мірге жетудің азапты жолында адамғ а серік болар тө рт қ асиетті — ә ділет, дә улет, ақ ыл, қ анагатты бө ліп кө рсетеді жә не оларғ а Кү нтуды, Айтолды Ө гдү лміш, Одғ ұ рмыш деген есімдер береді.

33. Бенедикт (Барух) Спиноза (1632-1677) – европалық рационализмнің кө рнекті ө кілі, Р. Декарт ілімін жалғ астырушы, Жаң а Заманғ ы жетілдірілген, толық жә не негізделген философиялық жү йенің авторы.

Спинозаның философиялық зерттеулерінің пә ні:

1.субстанция мә селесі;

2.таным теориясы;

3.этика сұ рақ тары, бостандық жә не қ ажеттілік мә селелері.

Спинозаның философиядағ ы маң ызды ү лесі – болмыс мә ні қ арастырылатын субстанция теориясын жасауында. Негізіне Декарттың субстанция туралы теориясы алынғ анымен, ө зі онымен келіскенімен. Спиноза Декарттың теориясының кемшіліктерін жойын, ө з жү йесін қ алыптастыруғ а тырысты. Спиноза Декарттың субстанция туралы теориясының басты кемшілігі – оның дуализмінде деп санады. Ондағ ы қ айшылық – ө з тіршілігі ү шін ө згені қ ажет етпейтін мә н болғ андарына қ арамастан барлық субстанцияларды жаратқ ан. Жалғ ыз жә не Ең жоғ арғ ы Ең ақ иқ ат субстанция - Қ ұ дай болып, барлық басқ а субстанциялар оғ ан тікелей тә уелді болуында. Субстанциялардың ө зара тә уелсіздігі мен олардың бә рінің бір мезгілде басқ а субстанцияғ а – Қ ұ дайғ а жаппай, бірдей тә уелділігіне.

Т. Гоббс (1588-1679) – Бэконның философиялық дә стү рін жалғ астырушы шә кірті:

1. теологиялық схоластикалық философияғ а қ арсы шық ты;

2. философия мақ саты – ғ ылыми-техникалық прогреске жол ашу, адам ә рекетінің практикалық нә тижелеріне қ ол жеткізу деп тү сінді;

3. эмпиризмді жақ тады. Декарттың рационалистік флилософиясын сынады;

4. нағ ыз материалист болды;

5. қ оғ ам мен мемлекет мә селесін маң ызды философиялық мә селе деп санады;

6. мемлекет теориясын жасады;

7. мемлекет пайда болуының негізінде қ оғ амдық келісім жатыр деген идеяны алғ аш ұ сынды.

Гоббстың философиялық зерттеу пә ні – гносеология жә не мемлекет мә селесі.

Гоббс адам танымы негізінен сезімдік қ абылдау арқ ылы ө теді деп санады. Сезімдік қ абылдау – сезім мү шелерінің (кө з, қ