Ибн Сина

Авиценна (Ибн Сина) (980-1037 жж.) шығ ыс философиясының жә не медицинасының патшасы саналады. Оның 18 бӛ лімнен тұ ратын «Сауығ у кітабы» атты философиялық шығ армасы логика, физика, математика, философия салаларын қ амтиды. Осы энциклопедиялық ең бегі XII ғ. батыс философиясының ӛ ркендеуіне ү лкен септігін тигізген бағ а жетпес білім кӛ зіне айналды.

Авиценна ӛ зінің трактатында Аристотель философиясымен ғ ана шектелмей, Қ ұ дай, табиғ ат, ә лем мен заттардың жаратылысы туралы ӛ зіндік ой қ осады. Ол барлық жанды затты Қ ұ дайдың уақ ыттан тысқ ары жағ дай туғ ызуына байланысты жаратылды дейді. Аристотель ойы бойынша, Қ ұ дай – «ойлау туралы ой», ойлаудың нағ ыз биік шың ы.

«Философия ә міршісі» тек терең білім арқ ылы Қ ұ дайғ а жол табуғ а болады. Ол ғ ылымның ӛ зіндік тобын қ ұ рды: теориялық ғ ылымдар шын мә нінде адамдардың іс-ә рекеттерімен байланысты емес, бірақ ә лемде ӛ зіндік жол табуғ а кӛ мектеседі. Оларғ а – ғ ылымдардың жоғ ары сатысы, жеке ғ ылымдардың бастауы бола білетін (арифметика, геометрия, оптика,

астрономия, музыка) математика, ал ғ ылымдардың тӛ менгі сатысы – физика. Бұ л табиғ ат туралы ғ ылым. Бұ л сатыны «тә жрибиелік» ғ ылымдар аяқ тайды: этика (адамдардың ә дебі туралы), экономика (шаруашылық ты жү ргізу туралы), саясат (мемлекетті басқ ару туралы).

Шығ ыс жә не Еуропа елдерінде Авиценнаның «Медициналық каноны» – толық аты «Дә рігерлік ғ ылымның каноны» ү лкен сұ ранысқ а ие болды. ХІІ ғ. оны Г. Кремонский латын тіліне, кейін басқ а да еуропа елдерінің тіліне аударылды. Бұ л медициналық энциклопедия 40 рет басылымғ а шығ ып, Еуропа елінде Библиядан кейінгі ең кӛ п оқ ылатын кітап болды. Бұ л кітап бойынша бірнеше ғ асырлар бойы (ХІХ ғ. қ осқ анда) Еуропа елдерінің университеттері теория мен дә рігерлік практикағ а ү йретті.

19 Ибн Рушд

Егер Авиценнаны шығ ыс философиясының патшасы атаса, батыстың араб-мұ сылман философиясының патшасы деп Испанияның Кордовасынан шық қ ан Ибн Рушдты атағ ан (1126-1198 жж.) Бұ л ә мбебап оқ ымысты еді: дә рігер, қ ұ қ ық танушы, теолог, математик, философ-перипатетик. Оның трактаттары бізге ислам теологтары тарапынан жоқ қ а шығ арылып, испан еврейлері арқ ылы жеткен.

Ол орта ғ асыр перипатетиктерінің ӛ зекті мә селесіне айналғ ан сенім мен білімнің, дін мен ғ ылымның рационалистік бағ ытын зерттеген. Гносеологияны зерттеуде Аверроэс пассивті жә не активті сана деп бӛ леді. Пассивті сана адамнан, оның ынтасынан бӛ ліп қ арастырылмайды. Активті сана жалпығ а ортақ жә не ол мә ң гілік. Жалпы ой-сананы ғ ажайып санмен қ атар алып қ арастырамыз. Жеке тұ лғ алардың санасы жалпыадамзаттық санамен байланысты.

Бұ ндай тұ жырымдамалар догматикағ а берілген теологтардың ызасын келтірді. Олар Авиценнаны Қ ұ дайғ а сенбейтін, еретист деп атады.Олармен қ оса, перипатетиктердің іліміне қ арсы шығ ып, олардың мә ң гілік ә лем жә не ғ аламның жаратылмағ андығ ы туралы ойларын теріске шығ арғ ан Ә л- Ғ азалидің «Философтарды теріске шығ ару» атты ең бегін негізге ала отырып, Ибн Рушд «Теріске шығ аруды теріске шығ ару» ең бегін жазады. Философияны ортодоксальды мұ сылмандық тан қ орғ ай отырып, бұ л ең бегінде философияның теологияғ а тә уелді еместігін айтады. Ой-сананы ӛ рістететін философияда қ арастырылатын мә селелер мұ сылмандық шарттармен шешілмейді. Ибн Рушд «дінді философиялық дә режеге кӛ теру керек», осылайша діни мә тіндер философияның арқ асында қ ұ пталады деп, «екіжақ ты ақ иқ ат» концепциясын қ ұ рды.

Бұ нымен Шығ ыстың соң ғ ы перипатетигі сенімді еді. Осы жігерлі рационализмі ү шін ол мұ сылмандық андуалзимнің қ ұ рбанына айналып, тарихта жазылғ андай уланып ӛ лтірілген еді. Бірақ, оның идеялары бірнеше онжылдық тан кейін Сигер Брабатский, Роджер Бэкон жә не т.б. Батыс Еуропа елдерінің ойшылдары кӛ мегімен жү зеге асты. Шығ ыстың араб-мұ сылман философиясы Платоннан – Аристотельге дейін, Авэрроэсадан – Еуропа елдеріне кең інен жайылды.

20сопылық ілім

Тү ркі мә дениеті мен философиясындағ ы рационалдық дә стү рде ХІ ғ асырдың кӛ рнекті ӛ кілі, ғ ұ лама ғ алым «Қ ұ тты біліктей» терең

философиялық мұ ра қ алдырғ ан Жү сіп Баласағ ұ нның орны ерекше. Орта ғ асыр философы «шығ ыс пантеизмінде сопылық идеологияның» концепциясын жақ тады. Билікті бір қ олғ а жинау, мемлекетті барынша орталық тандыру ү шін тарихи қ ажеттіліктен туғ ан туынды. Сондық тан бұ л ең бекті мемлекеттік басқ ару саясаты, заң ережелері, халық тың мінез-қ ұ лқ ы мен салт-санасы, ә дет-ғ ұ рыптары негізінде барша прициптерді ӛ з бойына жинақ тағ ан энциклопедия деп атауғ а болады. «Қ ұ тты біліктің» тақ ырыбы, мазмұ ны негізінен бақ ыт, ә ділет, ақ ыл, қ анағ ат сияқ ты мораль философиясындағ ы басты ұ ғ ымдарғ а балама ретінде алынғ ан. Орта ғ асыр философының негізгі туындысы «Қ ұ тты біліктегі» кӛ зқ арасы орта ғ асырдағ ы Ресейдің «Домострой» энциклопедиясындағ ы айтылғ ан оймен ӛ те ұ қ сас келеді. «Қ ұ тты білік» дастаны 85 тараудан, 6500-ден астам бә йіттен тұ рады. Кезінде бұ л кітапты шығ ыс патшалары алғ ызып оқ итын болғ ан. Жү сіп Баласағ ұ нидің дү ниетанымында оны кесек философиялық ой-толғ амдарын саяси-ә леуметтік тұ жырымдар, ә дептілік ережелері, мемлекет басқ ару заң дылық тары, ғ ылым-білім жиынтығ ы қ ұ райды. Ғ ұ лама ә лемдік ү йлесімділік негізінде ә ділетті адамзат ә улетін қ ұ руды армандады. Сондық тан да ол ғ ылым мен білімге зор мә н берді. Баласағ ұ ни ұ ғ ымдарды ә ділдіктің, бақ ыттың, ақ ылдың жә не момындық ты атайды. Тарихи, психологиялық, педагогикалық ілімдердің жеке адам туралы ғ ылыми теориясына сү йене отырып, Жү сіп Баласағ ұ ндай халқ ы ү шін кү й кешкен адамдардың тұ лғ алық қ алыптасуына, дамып-жетілуіне тума қ асиеттер, ӛ скен ортасы, ә леуметтік жағ дайдың ық палы зор болғ аны айтылды. Бұ л энциклопедияда Тү ркі ӛ ркениетіндегі ӛ мір сү ру қ ұ ндылығ ы баса айтылады (М. Орынбеков). Баласағ ұ н философ ретінде жә не тә рбиелік тағ ылымғ а толы педагог ретінде артына ӛ шпес мұ ра, тә рбиелік дә стү р, ӛ неге қ алдырғ ан адам. Оның ү йретуінше адамның жетіліп қ алыптасуы, оның ішінде жастар тә рбиесі – қ оғ амдық жағ дайлардың, айнала ортаның ық палымен, оң ә серімен тә рбие арқ ылы жә не адам табиғ атын туысынан – дү ниеге келумен бірге болатын қ асиеттер арқ ылы қ алыптасатыны қ озғ алды. Жү сіп Баласағ ұ н адамның дамуы, ӛ суі – тә рбиенің жетістігі дей отырып, адам бойындағ ы ізгілік, ізеттілік, қ айырымдылық – бә рі адамғ а тек тә рбие арқ ылы беріледі дегенді баса айтады. Ғ ұ лама-ойшыл осы ең бегінде адамның мінез- қ ұ лық тарының нормалары мен ережелерін, ә р тү рлі қ оғ амдық дә режедегі жіктердің бұ л қ оғ амды басқ арудағ ы міндеттері мен қ ызметтерін белгілеп береді. «Қ ұ тты білік» атты кітабы – бограханов тілінде тү рік сӛ здерімен жазылғ ан ӛ мірлік ақ ыл-ойдың философиялық ескерткіші.

Ғ ұ лама ойшылдың: «Адам ӛ леді, бірақ оның сӛ зі ӛ лмейді», «Ақ ылдың кӛ ркі – сӛ з», «Тілдің кӛ ркі – сӛ з», «Адам кӛ ркі – кӛ зінде» деген ұ лағ атты сӛ зі ӛ з мағ ынасын жойғ ан жоқ.

Баласағ ұ н гуманизмі «Диуани Лұ ғ ат ат-тү рк» атты ү ш томдық тү ркі энциклопедисының авторы Махмұ т Қ ашқ ари (1029-1101 жж.) ең бектерінде ӛ з жалғ асын тапты. Онда тарихи-мә дени, этнографиялық жә не лингвистикалық материалдардың ү лкен мұ расы сақ талғ ан. Махмұ т Қ ашқ ари бұ л ең бегінде Орта Азия мен Қ азақ стан жерін мекендеген тү ркі

халық тарының фольклорын, лирикалық ә уендерін, қ аһ армандық жанрындағ ы эпос ү зінділерін, тарихи мұ ралар мен аң ыз ә ң гімелерін баяндағ ан. Кітапта қ азақ тіліне енген тӛ рт жү зден аса, оның ішінде бізге жеткен 875 сӛ з бен 60 нақ ыл сӛ здер, мақ ал, мә телдер жинақ талғ ан. Бұ л энциклопедияда ХІ ғ асырдағ ы тү ркі халық тарының ӛ мір салты мен қ азіргі қ азақ халқ ының наным-сенімі, мұ сылмандық жә не суфийстік діни кӛ зқ арастары тұ рғ ысынан ұ қ састығ ын байқ аймыз.

Ӛ зінің қ алдырғ ан мұ расында Қ ашқ ари: «Бұ л кітапты мен алфавиттік ретпен қ ұ растырдым, оны нақ ыл сӛ здермен, саджамен, мақ ал, ӛ лең шумақ тары, раджазамен жә не прозаның ү зінділерімен ә шекейледім. Қ иындық ты жең ілдеттім, тү сініксіз дү ниені тү сіндірдім жә не жылдар бойы ең бек еттім: оғ ан ӛ здері оқ ып ӛ скен ӛ лең дерді қ остым, осылайша олардың аталарының білімдерімен таныстырғ ым келді жә не де ӛ здері ақ ыл айтқ анда қ олданатын нақ ыл сӛ здерін ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а қ алдырсын деген ниетпен жаздым. Сонымен қ атар кітапта мен есте қ аларлық жайттар мен ә йгілі сӛ здерді жинақ тадым, осының арқ асында кітап биік шың ғ а кӛ теріліп, ү лкен сұ ранысқ а ие болды» деген екен. Бұ ғ ан келесі ү зінділерді оқ и отырып, кӛ з жеткізе аламыз:

«Кү ндер уақ ытты асығ ыстық қ а итермелейді, адам кү штерін тежейді. Бұ л оның заң дылығ ы, бұ ғ ан қ арамастан ол барлығ ына бірдей. Егер ә лем кө здеп тұ рып оғ ын атса, таудың шың ы да сынады». «Ұ лым, сағ ан жақ сылық қ а қ ұ мар болуды мұ рагерлік етемін. Жақ сы жар тауып, оның соң ынан ер». «Кү н мен тү ннің ауысуы ө ткінші ө мір секілді ө теді де кетеді. Кім оларғ а қ арсы келсе кү шінен айырылады». «Дү ние мен зат адамның қ ас жауы. Дү ниені жинағ аным – тө менге тартатын терең суғ а батқ аным деп біл». «Барлық азаматтар дү ниенің кесірінен қ ұ ртылды. Байлық ты кө рген сә тте олар грифтің қ азынағ а жолық қ анындай атылады. Ө з мү ліктерін ө здері қ олдануғ а қ имай, кедейлікке тап болғ андай, алтын жинауғ а кіріседі. Дү ниенің кесірінен пенде Қ ұ дайды, отабасын, ұ лдарын, туыстарын ұ мытып, ө здерін-ө здері тұ ншық тыруда». «Жақ сылық қ а қ ұ мар бол, бірақ оғ ан жеттім деп кө кіректік танытпа». «Еккен адам ғ ана, жемісін кө реді». «Ү лкенге қ ұ рмет кө рсету сауап жинау».

Қ ашқ ари адам танып, зерттейтін барлық ғ ылым салалар, соның ішінде діни жә не философиялық салаларғ а қ атысты терминдердің практикалық тү сінігін жалпытү ркі тілінде жә не қ ыпшақ тілінде жазғ ан. Бұ л сӛ здікті оқ и отырып, біздің кӛ з алдымызғ а прототү ркілердің ӛ мір салты кӛ зімізге елестейді.

Тү ркі ойшылы, мә дениет пен тілді, атажұ ртымызды ұ мытпай, оларды пір тұ тып, достық қ арым-қ атынаста болумыз керектігін ӛ сиет еткен. Адам табиғ атты сү йіп, ү лкендерді қ ұ рметтеп парызын ӛ теуі керек. Олар намысшылдық, кең пейілділік пен мақ тан тұ тарлық қ асиеттерге ие болулары керек. Осылайша, Қ ашқ ари тү ркі халық тары бойынан табылатын бағ алы қ асиеттерімен ұ рпақ қ а ү лгі болулары керек дейді.

21Қ айта Ө рлеу дә уіріндегі гуманист Франческо Петрарка философиясы

Философияда гуманистік бағ ыттың негізін қ алағ андардың бірі Франческо Петрарка (1304-1374 жж.) болып саналады. «Ә мбебап адамғ а» саятын ол ӛ зін саясат, ә дебиет, поэзия, ғ ылым, риторика, философия ғ ылымдарында жақ сы таныта білді. Петрарка Еуропада жоғ ары білімді адам атану ү шін оқ уғ а міндетті болып табылатын «грек-рим адамгершілігі» мектебін алғ аш ашқ ан. Ол Еуропалық поэзияда махаббат ұ ғ ымының жаң а мағ ынасын «ашқ ан». «Менің қ ұ пиям» атты тамаша бикешке арналғ ан ең бегінде – «Донна Лаураның ӛ мірі ү шін», «Донна Лаураның ӛ лімі ү шін» жолдарында Франческо махаббат тек ӛ кініштің бұ лағ ы емес, сонымен қ атар ол арқ ылы ӛ мірге деген қ ұ лшынысты арттыуғ а болатындығ ын кӛ рсетті.

Петрарка ә дебиеттің, ӛ нердің жаң ашылдығ ын ашу ү шін соқ ыр ойларғ а емес антикалық ӛ рлеуге ой салу керектігін бекітті. Ӛ зінің «Ӛ зіндік білімсіздік пен басқ алардың білімсіздігі туралы» ең бегінде схоластикалық ілімді адамғ а керексіз деп тапты. Схоластарды сынғ а ала отырып, Петрарка «Аристотельге, оның ізбасарларына қ арсы шығ ып жатқ ан жоқ». Гуманист ретінде ол философиялық зерттеулерде адам негізгі нысан болуы керектігін айтады. Тек қ ана Қ ұ дайды танып қ оймай, адамның Қ ұ дайғ а деген сенімін, кӛ зқ арасын зерттеу керек. «Менің қ ұ пиям» деген ең бегінде ол Августиннің, Францисканың жә не Истинаның ӛ мір туралы ә ң гімелерін сипаттайды. «Гуманизм» терминін ғ ылымғ а алғ аш енгізе отырып ол Христиан діні арқ ылы адамсү йгіштікке ү йретуді кӛ здейді. Басқ а сӛ здермен айтқ анда, алғ ашқ ы гуманист философияның негізі адам туралы ғ ылым болуы тиіс дейді.

1341 ж. Петрарка Отан алдындағ ы қ ызметі ү шін Капитол шың дарында ескі замандағ ыдай алқ агү лмен марапатталып, Римге шақ ырту алады. Осылайша, орта ғ асырда антикалық дә стү р қ айта жанданғ ан еді.

22 Пико делла Мирандола

Пико делла Мирандола (1463-1495 жж.) – флоренциялық академияның белсенді ӛ кілдерінің бірі. Ӛ зінің қ ысқ а ғ ұ мырында кӛ птеген ойлар қ алдырды. Гуманист ретінде, Мирандола римдік сот ӛ кілдеріне дү ниежү зінің 900 тезистен тұ ратын «Адам танығ ан барлық болмыс туралы» атты трактаттарды ұ сынды. Оның философиялық пайымдауларымен қ оса тезистерінің жартысына жуығ ы мойындалмады. Оның орнына Мирандола инквизиция кү штерінің ә серімен жан-жақ тан айыпталды.

Пико ә лемді періштелерден жә не қ арапайым сфералардан тұ рады деген тезиске тоқ талды. Сезімдік ә лем жоқ тан пайда болғ ан жоқ, кӛ рінбейтін жоғ ары болмыстан пайда болды. «Адами қ асиеттер туралы» манифестінде ол адамды микрокосм деп танып, жоғ арыда аталғ ан бірде бір сферағ а жатқ ызуғ а болмайды дейді.

Ӛ зінің ә йгілі «Манифесінде» Пико делла Мирандола адамды ә лемнің ортасына қ ойып, Жаратушы былай деді: «О, Адам біз сағ ан белгілі бір жерді, жеке келбет, маң ызды іс бермейміз, себебі оларды сен ӛ зің қ алыптастыруың керек. Мен сені ә лемнің ортасына ӛ зің е керектіні қ ажетің е жаратуың ү шін ың ғ айлы болсын деп қ оямын» деп жазғ ан.

Ол – ә лемтанудың ортасы, ӛ з бақ ытын ӛ зі қ ұ райтын Қ ұ дайғ а ұ мтылатын жаратылыс. «Ортада болу» – артық шылық емес. Бұ л ү лкен жауапкершілік. Қ ұ дай адамды ӛ зі дамып жетілуі ү шін еркін Шебер кейпінде жаратты, тә ң ірлік, жерлік, ӛ летін не ӛ лмейтіндей етіп жаратқ ан жоқ.

Сонымен қ атар, ол ә рбір адам – еркіндігі басым ӛ з тағ дырын қ алаушы тірі жаратылыс ретінде кім болатындығ ын ӛ зі таң дауы керек. Қ ұ дай адамғ а «тү рлі ұ лт тұ қ ымының ӛ мірін» берді. Сол тұ қ ымдарды жетілдіру – адамды ӛ сімдік, сезімді – хайуан, тиімділікті – тә ң ірлік, ал парасатты – Қ ұ дайдың ұ лы жаратылысы ретінде қ арастырумен тең келеді. Ӛ зін тә рбиелеуде адам ешқ андай кү ш талап етпейтін табиғ и заң дылық тардан босайды. Ең қ иыны ӛ з «менің нің» жоғ ары сатысына шығ у.

Мирандола бұ л баспалдақ тардың сатысын былай сипаттайды: этика бізді арам ойлардан сақ тайды; диалектика бізді шыншылдық қ а ә келеді; теологияның кӛ мегімен Ғ ажайыпты танимыз. Бірақ, егер теология – бә збіреулер ү шін ӛ нер болмаса, этика мен философия барлығ ына қ олжетімділік. «Философия мені ӛ згенің пайымдауынан гӛ рі ӛ зіме тә уелді болуғ а жә не ӛ зім туралы жаман пікір естуден емес, ӛ зіме сол жамандық ты жасамауғ а ү йретті». Христиандық дү ниетанымғ а қ арсы ол адам бірінші орында, ал содан кейін ғ ана Қ ұ дай тұ руы керектігін айтады. Адам тағ дырын жұ лдыздардың тылсым сырымен емес, ӛ зі жасауы керек.

23Николай кузанский

Н. Кузанскийдің (1401-1464 жж.) ғ ылыми зерттеулері мен натурофилософиясын орта ғ асыр мен Қ айта ӛ рлеу дә урінің алтын кӛ пірі десек те болады. Кардинал Кузанский негізінен Қ айта ӛ рлеу дә уірінің ӛ кілі. Бірақ ол схоласт емес. Ғ алым, теолог ретінде ол «ғ ылыми білімсіздік» деп аталатын математикағ а негізделетін таным ілімін ойлап тапты. «Қ арама-қ айшылық тың сә йкестігі» концепциясына жү гіне отырып, ә лем мен Қ ұ дай мә селесін шешеді.

Н.Кузанский неоплатонизмнің қ ағ идаларына сү йенген. Бірақ, неоплатониктердің ойларына ортақ ұ ғ ымды терең ірек зерттеді. Бұ л

мінездеме ортақ нә рсені бӛ луші пифагорлық тар мен элеаттарғ а тә н еді. Осыдан ол: біртұ тастық қ а барлық ұ ғ ым кіреді деген қ орытынды шығ арады, бұ л формула пантеистік жә не пантеистікті дамытушы Дж.Бруноның ойына ұ қ сас.

Н.Кузанскийдің ойынша, Қ ұ дай ә лемнен тыс нә рсе емес, ол онымен бірге. Сондық тан да, «ә рбірі ә рбіріне» деу, Қ ұ дай барлығ ына, барлығ ы Қ ұ дай арқ ылы» деумен тең. Қ ұ дайды тануғ а ұ мтылу сенімнің емес, ақ ыл- ойдың ілімі. Бірақ танудың мү мкіндіктері шектеулі: жоғ ары білімге тек математикалық дең гейдегі символикамен, жеке жетістіктермен белсенді ӛ мір салтымен жетуге болады. Қ ұ дайғ а жету мү мкін емес, ол ӛ зін бар деп білетін, мойындайын ә лемнен табылады. Табиғ ат Қ ұ дайдың жаратылысы, шексіздік шексіздіктен, бірлік кӛ пшіліктен ал мә ң гілік уақ ытпен ұ штасады.

Шексіз ә лем туралы тезис астрономияғ а қ айта жаң ғ ыру ә келді. Егер геометрия мен философияда шексіздік ұ ғ ымы білімімізді соң ғ ы қ атынасқ а шамаласа, астрономияда бұ л жаң а ӛ лшем шекті қ атынастарды байланыстырады. Шынымен де ә лемдегі ӛ лшемдердің нақ ты ӛ лшемі шексіз десек, оларда ортақ нү кте болуы мү мкін емес.

Кузанскийдің тұ жырымдамалары ә лемнің орталығ ы туралы ескі пікірлерді жә не философиялық категориялардың арасындағ ы балансты тү зуге кӛ мектеседі. Платон мен Аристотель ғ ана емес, Птоломей мен Архимед ұ станғ ан ғ арыштық бейнені бұ л тұ жырымдама жарып шық ты. Антикалық ғ ылым жә не философия ү шін ғ арыш ӛ те ү лкен, бірақ соң ғ ы жаратылыс болып табылады. Ал дененің шексіздігінің белгісі – оның орталығ ын білудің соң ғ ы мү мкіндігі, яғ ни «басы» мен «соң ы». Кузанскийдің ойынша ғ арыштың орталығ ы жә не айналысы – Қ ұ дай, сондық тан да ә лем шексіз болмаса да, оны шекті деп ойлауғ а болмайды.

Оның осы ойлары аристотельдік физикағ а қ арсы келеді. Олар антикалық жә не ортағ асырлық ғ ылымдағ ы ғ арыштық шек туралы тү сінігімізді ӛ згертеді. Осылайша, ол бізді коперникалық астрономия революциясына, яғ ни аристотель мен птоломей картинасындағ ы ә лемге дайындады.

Қ айта ӛ рлеу дә уірі мә дениетінде антикалық философиядан жә не ӛ зін-ӛ зі тануғ а ұ мтылудан жаң а философиялық ә дістер пайда болды. Жаң а ә лем картинасының пайда болуына натурофилософияның кӛ рнекті ӛ кілдері Н.Коп, Дж.Бруно, Г.Галилей, И.Кеплер ӛ з ү лестерін қ осты.

24Николла макиавелли

Никколо ди Бернардо Макиавелли (1469-1527 жж.) – Флоренцияның алғ ашқ ы мемлекеттік қ айраткері, мемлекеттік мә селелерге теологиялық емес, қ арапайым халық тың кӛ зімен қ арап, қ орытынды шығ арғ ан тарихшы, ә леуметтанушы (Ф. Энгельс). «Басқ арушы», «Флоренциялық жылнамалар» трактатында мемлекеттің жә не қ ұ қ ық тың антиклерикалық тұ жырымдамаларын қ озғ ағ ан. Жиі кездесетіндей, оның кӛ зі тірісінде ең бектері ақ талмай, 1513-1515 жж. жазылғ ан «Патша» ең бегі тек ол қ айтыс болғ аннан кейін ғ ана басылып шық қ ан болатын.

Макиавелли автономды мемлекеттің қ айраткерлік қ ызметін саяси кӛ зқ араспен тү сіндірді. Бұ л тіл табысушылық ты ол «саяси реализм» деп атады. «Патша» ең бегінде қ олданғ ан «мақ сат нә рсені ақ тайды» деген тезисі шынымен де иезуит Эскобардыкі жә не оның ұ раны екен. Макиавелли бұ л тә сілді саясатта қ олдану керек, идеалдың бір тү рі деп қ арау керек дейді. Оның бағ а жетпес ең бегі деп мемлекеттік қ ұ рал ретінде керемет мифте саясатты қ олжетімсіз анализге айналдыра отырып, оны ғ ылыми дә режеге кӛ теруі.

Адал, ү лгілі басқ арушының қ асиеттерін қ арастыра отырып, Макиавелли тарихта алғ аш рет мемлекеттің экономикасын ең маң ызды фактор деп тапты. Қ арапайымдылық ты адамның арқ ауы деп тауып, салық ты ауқ ымды мемлекет кӛ тере алмайды дейді. Макиавелли патшаны адал, ақ кӛ ң іл бола алмайды, болса тек бӛ тендердің тарапынан болады деп пайымдайды. Мемлекеттік мә селелерді шешуге келгенде басқ арушы арыстандай ер жү рек, тү лкідей қ у болуы керек дейді: «аң дардың ішінен патша екі жануарғ а ұ қ сап бақ сын: арыстан, тү лкі».

Макиавелли бірнеше жылдар бойы шешімі таба алмай жү рген саясаттың адамгершілікпен жібін ү зді. Оның ойынша, саясатты ғ ылыми зерттеу абстрактылы морализациядан босатылуы қ ажет. Осы орайда, Ф. Бэкон: «Макиавеллиге айтар алғ ысымыз шексіз, себебі ол адамдардың іс-ә рекеттерін ашық та тура жеткізді» дейді. Флоренциялық дипломат, ойшыл саясатты ә лемтануда адамның сенім символы деп қ арады.

Макиавелли «Кү ш моралы» трактаттарында патша қ ұ қ ығ ын жиі еске алып, саясаттың арсыз жә не ә ділетсіз тұ старын талқ ығ а салғ ан. Бірақ, ол Италияда болғ ан жағ дайды тек басшылық қ а жү ргізілген ү здіксіз тә жрибе ғ ана шеше алады деп ойлағ ан. Сә ттілік қ алай болғ анда да керек еді. Мораль мен адамгершілік «ертең қ айтып келеді». Италия шыдады жә не «қ алпына келді». Бірақ, «ертең» олар ү шін неге екені болмай-ақ қ ойды. Макиавелли қ ұ рғ ан саяси адамгершілік ӛ з отанына – Черазе Борджиа мен Муссолиниден бастап қ азіргі кү нге дейін қ ызмет етуде. Бірақ, «кү ш моралы» жақ сылық қ а ә келер ме екен?

Макиавелли ақ ылды басшы тұ рғ анда алып мемлекет қ ұ руғ а болады деп сенді. Мемлекеттің тарихи процесінің қ алыптасуына жеке тұ лғ алар, яғ ни ұ лы адамдар ә сер етеді. Ол адамдарда ӛ здеріне кӛ ң іл аудартушы кү ш бар. Олардың артық шылық тарының сыры ӛ з дә уірінің қ ажеттілігін ӛ згеден жақ сы ә рі тез тү сініп, оны шеше біледі.

Ӛ зінің қ арама-қ айшылық тағ ы дә уірін ұ сынушы ретінде Макиавелли адамдардың сатқ ындығ ын мемлекеттік қ ызығ ушылық тармен байланыстырады. Адамгершіліктің жә не діни қ ағ идалардың нығ аюында мемлекеттік биліктің орны жоқ.

Макиавеллидің ең бектерімен танысқ ан адамдарда оны қ атыгез, есепшіл адам деген пікір қ алыптасу мү мкін. Шын мә нінде, Макиавелли мемлекеттік қ ұ рылғ ылардың қ ұ рбанына айналып, оны ӛ згерткісі келген. Ол бай адам емес еді, басқ а ойшылдар сияқ ты оның билік титулы жоқ, мемлекеттік элитағ а тә н емес адам болатын. Ӛ з зерттеулерінің қ абылданбай қ алғ андығ ынан Макиавелли жұ мысынан айырылып, ӛ мір сү ру ү шін қ ала шетіндегі ауылғ а қ оныстанғ ан. Оғ ан ауылдың қ арапайым кӛ рші-фермерлері кӛ мектесіп, тамақ тандырып жү рген. Ӛ з нанын кү ні бойы сабақ беру ү шін бірнеше километр жаяу жү ріп тапқ ан. Осындай жағ дайларда оның ә йгілі трактаттары жазылғ ан болатын. Макиавелли мә селелердің ішкі жағ дайын жақ сы білетін, бірақ іштей ӛ ткізіп барып саралайтын. Зерттеушінің қ ойғ ан диагнозы дұ рыс қ ойылып, мемлекетті шын мә нінде қ ұ тқ ару керек еді.

Макиавелизм – соң ғ ы Қ айта ӛ рлеу дә уірінің «таң ғ ажайып» пен «сұ мдық тың» арасындағ ы капитализмді танытушы ӛ тпелі кезең і. «Патша» авторының мақ саты гуманды еді, бірақ адами емес. Осыдан ренесанстың екіжақ тылығ ы байқ алады. Осы заманның ӛ кілдері еркін тү рде жақ сылық пен жамандық тың ерекшеліктерін тү сіндіре алмады, себебі жанында Қ ұ дайғ а сенім жоқ еді. Адамзат тарихының ең басты трагедиясы осы тақ ырыптың аясында болды. Б.Г. Кузнецованың айтуы бойынша: «Қ айта ӛ рлеу локальды қ ұ ндылық, қ азіргі қ ұ ндылық болып табылады».

25 Томас Мор

«Утопия» ең бегінің авторы, саяси утопияның негізін қ алаушы, флоренциялық гуманизмді дамытқ ан ағ ылшындық – Томас Мор (1479-1555 жж.). Еркіндіктің гуманистік бағ ытын жандандыру ү шін Мор ӛ з ӛ мірін қ иды. VIII Генрих басқ арғ ан кезең де қ ызметте болғ ан Мор ӛ лім жазасына кесілді.

Басында бұ л шығ арма «Алтын кітап» деп аталғ ан. «Утопия» сӛ зі грек тілінен «еш жерде жоқ, жансыз» деп аударылады. Қ оғ амдық ой-сананың идеалдары, гуманистік идеал, адамгершілік туралы жә не адамдардың еркіндігі туралы кӛ птеген идеялар айтылғ ан Мордың «Утопия» ең бегі Платонның «Саясат» ең бегімен тығ ыз байланысты. Жеке меншіктікті – ӛ з кітабында ол саяси мә селлердің капиталы деп табады. Утопияда бұ л мә селені ү лгі ретінде алады.

Мордың мақ саты – гуманды тұ лғ а қ алыптастыру мен оны қ оғ аммен байланыстыру. Бірақ тарих бә рін ӛ з орнына қ ойып, ӛ мірмен байланыстырылғ ан қ ұ рылым «ойдан табылғ ан болшақ қ а» кедергі келтіреді. Шынайы ӛ мірге араласу философияның міндетіне жатпайды. «Минераваның ү кісі тү нде жорық қ а ұ шпайды», ол кү ндізгі іс-ә рекетіне есеп беріп, таң ды тезірек атыруғ а асығ ады. Утопия: біздің іс-ә рекетімізге мә н беру ү шін керек бірақ, онымен ӛ мірді шектеуге болмайды.

26 Бэкон философиясы

Ағ ылшындық лорд-канцлер Бэкон Фрэнсис (1561-1626 жж.) эвропалық философияның эмпирикалық (тә жірибелі) таным ә дісінің қ алаушысы. Философия ол ү шін- алдымен тә жірибелі танымғ а сү йенетін

шынайы ә лем туралы ғ ылым. Маркс жә не Энгельс бойынша, Бэкон «ағ ылшын материализімі жә не барлық қ азіргі эсперименттік» ғ ылым атасы болып табылыды. Бэкон танымда бірінші орында тә жірбиелі, тә жірбиелі, табиғ и ғ ылым болуы тиіс деп ойлағ ан. Ақ ылдың міндеттеріне осы деректердің ӛ ң деуі, систематизацияландыру жә не мә селелердің кӛ рінісін табу жатады.

«Ғ ылымның Ұ лы қ алпына келуі» «Жаң а Органон» трактаты «Жаң а Атлантида» жобасында, ӛ зінің философиялық тұ жырымдамасының мә нін ол, тә жірибе жә не танымның индуктивті таным тә жірбиесіне сү йенген. Бірақ тиянақ ты білім алу ү шін, осы тә сілді кең кӛ лемде пайдалану жеткіліксіз. Осығ ан керісінше рационалды тә сілді қ олдану да жеткіліксіз. Ақ иқ ат ортасында болады. Барлығ ына тү сінікті мысалды қ олданып, Бэкон мынандай айқ ындамасын анық тайды: Эмпириктер қ ұ мырсқ аларғ а ұ қ сас, олар тек қ ана жинап, жинағ анын қ олданады; рационалистер ӛ рмекшілерге ұ қ сас, ӛ з-ӛ зінен мата жасаушылар. Ортаң ғ ы тә сіл араларғ а ұ қ сас: ол ӛ зі жабдық тарды шығ арады, бірақ ӛ з қ алауымен ӛ згертеді. «осы айтылғ андардан философия негізі ажыратылмайды» деп тұ жырымдайды. Ӛ зін ол арағ а жатқ ызады, екі ә дісті де тү сініп, жақ сы қ олданады, яғ ни «Ғ ылым-кү ші» деген.

Ӛ зінің басты ең бегінде, барлық ӛ мірінің ісі – ғ ылымды ұ лы қ алпына келтіру жобасында – Бэкон философияны шынайы ә лем ғ ылымы сияқ ты анық тайды, зерттеу мә селесі «объективті шынайы сезім болуы тиіс».Сезімнің танымы тә жірибе мен эксперимент ол ойластырғ ан бастапқ ы пункті «жаң а индуктивті тә сіл» оның негізінде, қ адағ алау, анализ, салыстыру жә не тә жірбие. Бұ л-«шынайы индукция, интерпритацияғ а жол ашады».

Бэконның айтуы бойынша, Тү сінген адам бӛ геттермен кездеседі. Бұ л – ескі теориялар жә не идолдар ( елестер). Идолдар туралы ілімде Бэкон мысалдардың тӛ рт тү рін атап ӛ ткен:

«Рудың елестері» барлық адамдарғ а бейімді, себебі біз дү ние-мү ліктің табиғ атына деген ӛ зінің меншікті табиғ атын арластырамыз. Бұ ның бә рінесебеп табиғ и себептер (парасаттың дең гейі, ӛ мірлік тә жірибе).

«Ү ң гір елестері» адасулар жеке факторлар кесірінен (тә рбиенің шығ ындары, кӛ рсоқ ыр табынушылық беделге жә не пікірлерге).

«Сауда елестері» адамның жалғ ан кӛ ріністері солардың кесірінен сӛ здің немесе ақ параттың жалғ ан берілуі (олар қ ате телефон номері, нарық тық алып қ ашпа сӛ здерге ұ қ сас).

«Театр елестері» жалғ ан қ ағ иданың жә не оқ у-жаттығ улардың сенімді қ абылдау ық палының нә тижесі.

Бэкон рудың жә не ү ң гірдің идолдарын «тумыстан» (олар – табиғ и жә не жеке ақ ылдың адамгершіліктік сипатының салдары) деп есептеген, нарық тың жә не театрдың идолдары – иемденген, ә леуметтік факторлардың кесірі.

«Елестер» (адасулар) Бэкон танымғ а араласатын қ азбалағ ыш идеялар деп есептеген. Оларды қ олданбауғ а болады жә не қ олданбау керек. Осы ү шін тиянақ ты білім алу ә дісі арналғ ан.

Ғ ылымның жаң а уақ ытының басында (қ азіргі оның тү сінігінде) ә лі жү зеге аспағ ан ««Ғ ылымның Ұ лы қ алпына келуі» жобасымен жұ мыс істеп, Бэконнан кіші жә не оның замандасы франциялық энциклопедист Дени Дидро, ә ртү рлі ғ ылыми бӛ лімдерді ӛ ң деуді армандады, жеке ғ ылым, танымның ә мбебап тә сілін қ олдана отырып (индукцияны), тиянақ ты білімнің ә ртү рлі қ исынында қ олдану ү шін болады жә не бұ л оның қ олынан келді: индуктивті ә діс қ азіргі ғ ылымның негізіне енді. Оның кӛ мегімен 400 жыл бойы (жаң а классикалық емес дең гейге дейін) жаң а ғ ылыми табыстарғ а қ ол жетті.

Бұ л жобада Бэкон адами ақ ылдан бӛ лек, жад, қ иял жә не ақ ыл сияқ ты. ӛ зінің жеке классификациялық ғ ылымын кӛ рсетті. Тарихи ғ ылымдар естелікке сә йкес келеді қ иялғ а – поэзия, ақ ылғ а – философия. Филасофия- адам, табиғ ат жә не Қ ұ дай туралы ғ ылым. Философияның ү ш элементін ә р адам ә р тү рлі тү сінеді, сезімнің пайымының жә не тә жірибенің кӛ мегіне; Қ ұ дай арқ ылы табиғ атты; ӛ зін-рефлекция арқ ылы (ойлардың ӛ з-ӛ зіне ӛ зін-рефлекция арқ ылы (ойлардың ӛ з-ӛ зіне байланысы) деп кӛ рсетеді.

27 Томас Гоббс

Томас Гоббс (1588-1679 жж.) Ф. Бэконың сенсуализмін жә не Декарт рационализмін бӛ леді. Ӛ зінің «алғ ашқ ы» философия пайымдарында материяның алғ ашқ ылығ ын, акциденцияларымен (сипаттармен) қ озғ алысын, сабырлық ты, тү сті т.б. мойындайды. Бірақ бірінші орында онтологиялық емес, ә леуметтік-саяси туындамалар «Азамат туралы», «Левиафан» жұ мыстарында кӛ рсетілген. Қ оғ амдық қ ұ рылым жә не мемлекетке деген назарында «адамдардың табиғ и кү йінен» зиян келтіруші, атақ қ ұ мар, немесе аш кӛ з, деген кемелдіктен алыс деп Гоббс ойлағ ан.

«Адам туралы» шығ армада капитализм заманының бастама тезисін қ ұ рды: «адам адамғ а – қ асқ ыр», табиғ аты сондай. Адамның осы кү йін «барлығ ының қ ұ қ ығ ы барлығ ымен,» деп сипаттайды. Осы мә селенің шешімі қ оғ амның білімі оғ ан шешім болып кӛ рінген, осының салдарынан қ оғ амдық билік біреуден біреуге тарайды. Ӛ здерінің қ ұ қ ық тарының бӛ лігін бере отырып, ә рекеттерінің жауапкершілігін бӛ луі тиіс. Сол жауапкершілік қ оғ амдық келісіммен бекітіледі. «Адамдардың қ оғ амдық келісімінің бекітілуі шынайы адамдарының арасында жалпығ а бірдей соғ ыстан шығ уғ а болады» деп Гоббс ү міттенген. Мемлекет сияқ ты адамның ӛ зара жанасушылығ ының жаң а пішініне кӛ мектесуі керек. Мемлекет табиғ ат заң дарын орнына қ оюғ а міндетті адамдар арасындағ ы қ оғ ам заң дарына қ атысты, оның табиғ и қ ұ қ ық тарын азаматтың қ ұ қ ығ ын шектетеді. Мемлекеттің пайда болуы туралы мә селелерді қ арастыра отырып, Т. Гоббс «Ұ лы Левиафан» мә ң гілік Қ ұ дай емес немесе ӛ зара немесе бірнеше адамдар келісімінің салдарынан пайда болатын «олардың татулығ ы немесе ортақ қ орғ аны ү шін» деп мә лімдейді. Гоббсша, мемлекеттік заң жә не мемлекеттік абызғ а сӛ зсіз бағ ыну қ ажет, осы абыздың пішіні – абсолютизм (монархия), ақ сү йек немесе демократия қ андай болса да болады.

Ақ ырында, Гоббс – біртұ тас, орталық тандырылғ ан мемлекеттің негізгі қ ұ қ ығ ының кепілін сақ таушы, «адамның басты қ ұ қ ығ ын»: ӛ мірге деген қ ұ қ ығ ы, меншікті жә не еркіндікті жақ таушысы болады.

Еркіндік жә не ұ йымшылдық қ а зар, сонымен қ атар, олар бір-бірін болжайды, ӛ йткені Қ ұ дайдың еркіндігі солай деп Гоббс бекітті. Еркіндік туралы пікір айта келе, пікір тек қ ана табиғ и еркіндікте (Қ ұ даймен кӛ рсетілген) деп айқ ындайды. Еркіндіктің астында сыртқ ы бӛ геттің болмағ андығ ын тү сінеді, осы мә селенің шешімін философиялық тұ рғ ыдан емес, біржақ ты, прагматик немесе тә жірбиелі азамат деп айқ ындайды.

28 Джон Локк

Джон Локк (1632-1704 жж.) – Бэкон жә не Гоббс бастағ ан ағ ылшын философиясының эмпирикалық тұ рғ ыдан ізбасары. Бұ л ғ алым саясаткер жә не дипломат. Ӛ те кӛ лемді 10 трактаттың авторы, кезінде 30 томда баяндалғ ан. Ф. Энгельс баяндауынша, «ә йгілі» (буржуазиялық) революциядан кейін теоретик компромисс кейпінде жоғ арымен жә не тӛ менмен, буржуазия жә не дворянмен танымал болды.

Локк Онтологиялық жә не гносеологиялық кӛ зқ арасын «адам ойы туралы тә жірбиеде» баяндағ ан. Адам танымының ә дісін қ арастыра келе, «тума ойды» декарттық теорияны сынайды, жоқ қ а шығ арады, «ой басында ә р тү рлі мағ ыналармен толық тырылғ ан» жә не тиянақ тайды, адам туылғ анда жаны таза парақ беті сияқ ты (tabula rasa) болады жә не ӛ мірлік тә жірбие ӛ зінің жазбасын жазады.

Бірдең ені зерттеуден бұ рын, біз танымның шектерін білуіміз қ ажет деп Локк тұ жырымдайды. «Мен шындық ты іздеймін, қ ашан жә не қ айдан болмасын келгеніне қ уанамын». Сыртқ ы ә лем жайлы білім алудағ ы басты рӛ лді – эмпирикалық тә жірбие ойнайды, қ оршағ ан ортаның адамғ а деген ә сері, сондық тан сезім ә р тү рлі танымның астары болып табылады.

Сенсуалист секілді, ол сыртқ ы жә не ішкі тә жірбиені айқ ындайды, сезімді ойларды ажыратады (сыртқ ы танымнан алынғ ан), туындағ ан рефлекстерді (сезім біздің жанымыздың жұ мысының нә тижесі). Бұ л «ойларды» ол жай деп атайды, ал «ортақ ойларды», ойластыру процесінде туындағ ан ой сипаты (жанның) деп айқ ындайды. Тә жірибе тү рлерінің бастамасында Локк біркелкі немесе ә р тү рлі қ асиеттерді айқ ындайды. Барлығ ын сыртқ ы тә жірибе салдарынан алынғ ан идеяларғ а қ осады. Олардың арасындағ ы айырмашылық ты ол «біркелкі қ асиеттердің» нақ ты болуынан кӛ реді, сыртқ ы ә лем ә сері бізге кӛ рініп жатыр, «ә р тү рлі қ асиет» ойлары нақ ты емес, біздің сезу қ абілетіміз сыртқ ы ә лемге қ атысты: бұ л заттың иісі, тү сі, дә мі жайлы тү сінік. Ә р тү рлі қ асиеттердің ойы – бұ л «ойластыру» сыртқ ы ә лемнен алынғ ан нә тиже, олар біздің санамызда ғ ана болады, олар «біркелкі» сапаларғ а ә рдайым сә йкес келеді. Ол: «тә жірбиеде біздің барлық біліміміз тұ рақ танады, ақ ыр аяғ ында содан туындайды, бірақ ой біздің соң ғ ы сот жә не басшы болуы тиіс». Локк ойдың рӛ лін танымда «қ арапайым пікірлермен» шектетеді. Тарихта жазылғ ан жарты ӛ мірінде Вольтер сӛ зімен адам жаны (ойы) жә не біздің танымдық мү мкіндіктерін Локк бітіміне, «таным ешқ ашан барлық сұ рақ тардың жә не мә селелердің шешімі табылмайды... ойлардың сә йкес келуі немесе келмеуі таным болып табылады.... басқ а танымдарғ а қ арағ анда сезім танымы шектеулі».

Саяси кӛ зқ араста Локк ойлары Гоббстың кӛ зқ арасынан ә лдеқ айда ӛ згеше. Бұ л ойлары «Мемлекетті басқ ару туралы екі трактатында» баяндалғ ан. Локк жайында қ оғ амның шынайы жағ дайы – бұ л «барлығ ының соғ ысымен барлығ ына» (Гоббс секілді), ал «бірдей жағ дай, біреу екіншіге қ арағ анда кӛ бірек алады. Бұ л еркіндік жағ дайы ». Адамның қ оғ амдағ ы еркіндігі абсолютті бола алмайды. Оны Локк жайлы «шынайы заң» (шынайы қ ұ қ ық) шектетеді, жас қ ызығ ушылық тарды қ озғ айды жә не айқ ындайды, прогрессивті буржуазия-капиталистік тұ рғ ының басты қ ұ рамы. Бұ л заң бә ріне ортақ – басшыларғ а да жә не қ оластындағ ы жұ мысшыларғ а да.

Осы концепцияны дамыта отырып, Локк мынаны баяндайды, ә рбір заң ды басшылық «басқ арушылар келісіміне» ұ станады, жә не басшы шынайы басқ ару заң ын қ олданбаса, қ оластындағ ы жұ мысшылар келісімнен бастарта алады.

Локк Гоббсқ а қ арағ анда «шынайы қ ұ қ ық қ а деген» кӛ зқ арасы жә не қ оғ амдық келісімге ә лдеқ айда прогресивті болды. Ол басқ арудың ү ш бұ тағ ын ү йретумен толық тырды (заң ды, орындаушылық жә не федеративті). Сол арқ ылы болашақ демократиялық мемлекеттің теориялық фундаменті қ алыптасты.

Ол жаң а уақ ыт мә ліметтеушілер арасынан бірінші болып легитимді басқ ару мә селенің шешіміне қ адам бастағ ан, қ оғ амның жағ дайының еркіндігі мен біркелкілігін қ арастырады. Адамның еркіндігін тек қ ана шынайы заң

ғ ана шектете алады, соғ ан байланысты біреу біреудің ӛ мірін, денсаулығ ын, мү лігін шектете алмайды, «шынайы қ ұ қ ығ ына» байланысты. Бірақ бұ л Локк жайлы ү ш тармақ ты орындағ анда ғ ана мү мкін болады: басшылық бұ тағ ын бӛ ліскенде; басшы мен қ оластындағ ы жұ мысшыларының арасындағ ы келісім болғ ан жағ дайда, табиғ и заң ды, табиғ и қ ұ қ ық ты қ ұ рметтеу кезінде туындайды. Барлық осы қ оғ амдық шешімдер уақ ыт ә серін кӛ рсетеді, – деп тағ ы да Локк жазғ ан. Оның бә рі диалектикалық байланыста, ә рқ айсысы басқ асынан шығ ады жә не басқ а тармақ тарды қ олданғ ан кезде ғ ана мағ ынасы болады.

Ол мына эпитафияда жазылғ андай ӛ з уақ ытының білімді жә не дарынды адамы болды, Локк ғ алым ретінде алдына қ ойылғ ан мақ сатқ а жетті.: «... ол ғ алым ретінде тә рбиеленген, барлық кү ндерін жә не ең бектерін шындық қ а жетуге арнағ ан. Бұ л жайлы сен оның шығ армаларынан біле аласың».