ІІ. ә) Мағыналық қатарлардың семантикалық топтарына негізделген фразеологиялық антонимдер.

Айтылар ойдың ә серлілігі мазмұ н терең дігі сол кө рініс, қ ұ былыстың суреттілгіне, яғ ни образдылығ ына тығ ыз байланысты. Адамдардағ ы тү олі эмоцияны, сезімдік қ атынастарды айтушының зат, қ ұ былыс туралы жеке кө зқ арасы, бағ алауы сияқ ты жекелік, ө зіндік пікірлерін тілдегі кез келген экспрессивті сө здер атқ арады. Қ азақ тілінің лексикалық қ орында экспрессивті қ ұ ралдардың қ ызметі айрық ша. Мұ ндай экспрессивтік ә сер кө бінесе эмоцоналдық бағ алаудан тұ рады. Фразеологизмдер табиғ атты бағ алау, сипаттау десек, онда экспрессияның орны ә сіресе мағ ыналас фразеологизмдерді жасауда тым жоғ ары. Кейде эмоцияның сан қ ырлы спектрлерін лексикалық антонимдер тап баса алмағ анда айтушы, ә рине, бейнелі сө здердің тіркесіне ұ мтылады. Ә детте экспрессивті сө здердің семантикасын ғ ылыми жұ мыста ашып кө рсету қ иын. Шын мә нінде адамдардың кө ң іл – кү йін, эмоциясын, сезімдік қ атыстарын жеке сө збен ө лшеп, пішу мү мкін емес. Ә рбір жеке адамның ө зіндік қ абылдауынан туатын сезімдік «дү ние суреті» ә серінің кө рінісі лексикағ а қ арағ ада, фразеологизмдердегі эмоция мен экспрессия да анағ ұ рлым кө бірек қ амтылады. Бұ л ұ ғ ымдық қ атыста ғ ана шоғ ырланатын тіркестер қ атарында антонимдік фразеологизмдердің мағ ыналық, стилдік ренктерінен толық байқ алады. Антонимдік фразеологизмдердің ә рқ айсысын эмоционалды – экспрессивті белгілерімен кө рсетудің ө зіндік ерекшеліктері бар. Бұ л ғ ылыми жұ мыс барлық антонимдік қ атарлардың семантикалық топтары тү гелге жуық адам оның іс ірекеті, физиологиялық қ алпымен жағ дайы, тү рлі сезімдерге қ атысты психикалық процестерінен туатын ұ намды, ұ намсыз эмоция тү рлеріне негізделеді. Осы негіздегі мағ ыналық топтарғ а байланысты фразеологиялық антонимдер тө мендегідей:

1. Адамдардың жағ ымды жә не жағ ымсыз қ имыл - ә рекеттерін аң ғ артатын фразеологиялық антонимдер:

Аз ұ йық тар – кө п тың дар

Іріткі салу – ұ йытқ а болу

Ілгері басты- кері кетті

Алауыз- ауызбірлік

Ақ ысын жеді – ақ ысын жібермеді

Азапқ а салды – рақ ат кө рсетті

Алакө з болды – ауыз жаласты

Ант ақ тады – ант аттады

Ант ішті – ант бұ зды

Арасынан қ ыл ө тпестей – қ ырғ и қ абақ

Бет бақ тырмады – ырқ ына кө нді

2. Адамның тү р- ә лпет, мінезіне қ атысты фразеологиялық антонимдер:

Ақ жү рек – қ ара жү рек

Ақ па қ ұ лақ – қ ұ йма қ ұ лақ

Ақ ыл тоқ татқ ан – ақ ыл толмағ ан

Ана сү ті аузынан кетпеген – ата сақ алы аузына біткен

Бармағ ы майысқ ан – кө к инені кө лденең тү йрей білмейді

Бес биенің сабасындай – шыр бірпеген

Ер жү рек – қ оян жү рек

Кең пейіл - тар пейіл

Оймақ ауыз – салпы ауыз

Салт басты, сабау қ амшылы – ү йлы баранды

Тоқ мойын – ақ жарқ ын

Уызы арылмағ ан – шыр бірпеген

Аузы аузына жұ қ пады – аузынан сө зі қ ойнынан бө зі тү сті

3. Адамдардың сезім ә рекетіне қ атысты фразеологиялық антонимдер:

Ағ ынан жарылды – бү кпе сақ тады

Абыройы асты – абыройын тө кті

Аза бойы қ аза тұ рды – айылын жимады

Ү нжырғ асы тү сті – кө ң ілі кө терілді

Азап тартты – рақ атқ а батты

Айы оң ынан туды – аяғ ы аспаннан келді