В) әлеуметтік сала

Сонымен, экономика саласы адамның кү нбе-кү нгі ө міріндегі қ ажеттіліктерді қ амтамасыз етеді. Алайда, бұ л қ оғ амның ө мір сұ руінің негізгі факторы болса да, - бір жағ ы ғ ана. Екінші жағ ы - сол адамның ө зін нақ тылы тарихи қ алыптасқ ан ө мірге сай етіп ө сіп-ө ндіру, ұ рпақ тар ө мірін жалғ астыру, оны ә рі қ арай дамыту болмақ. Міне, қ оғ амның осы екінші жағ ын ә леуметтік сала дейміз.

Ә леуметтік сала біркелкі есмес - қ оғ ам ө мірінде ә р-тү рлі ә леуметтік топтар ө мір сү реді. Ө йткені, бұ л дү ниеде – адамдарды айтпағ анның ө зінде – ешбір бір-біріне толығ ынан ұ қ сас ешнә рсе жоқ, ә рбір зат ө мірге ө з қ айталанбас болмысымен келіп, уақ ыты озғ ан кезде – келмеске кетеді. Уақ ытында ХУ111 ғ. кейбір ағ артушылар, содан кейін К.Маркс пен Ф.Энгельс алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ амдағ ы адамдардың тең дігіне тамсана қ арап, жеке меншік дү ниеге келгеннен кейін байлық пен кедейлік, ә р-тү рлі таптар мен ә леуметтік топтарғ а бө ліну басталды, - деп айтып кеткен болатын. Соң ғ ылардың ойынша, болашақ коммунистік қ оғ ам жер бетінде орнағ ан кезде, сол біркелкілік тағ ы да қ айтып оралады, бірақ, - ағ ыл-тегіл байлық тың негізінде, ө йткені, барлық адамдардың қ ажеттіктері толығ ынан ө теледі. Алайда, мұ ндай пікір Дү ниенің іргетасты қ асиетіне қ айшы келеді – Ұ лы Мә ртебелі Табиғ ат біркелкілікті сү ймейді, ол ә ртү рлікті жаратады.

Осы тұ рғ ыдан сонау алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ амғ а кө з жіберсек, онда да ә р-тү рлі топтардың болғ анын байқ аймыз. Онда, ә рине, қ оғ ам демографиялық -жыныстық принципінің негізінде топтанды – аң шылар, ошақ басындағ ы ә йелдер, жастар, сол қ ауымды басқ аратын ақ сақ алдар т.с.с. Ә рине, олардың ә леуметтік жадайлары да соғ ан сә йкес ә р-тү рлі болды. Мысалы, ә р-тү рлі тайпалар бір-бірімен қ арым-қ атынасқ а тү сіп, бір-біріне оқ тын-оқ тын силар тартты. Ал олар ақ сақ алдардың қ олында қ орланды т.с.с.

Тарихи ө ндіргіш кү штер дамып, жеке меншік пайда болып, мемлекет дү ниеге келген кезде, қ оғ ам ө мірінде таптар мен ә р-тү рлі ә леуметтік топтар дү ниеге келеді. Байлық пен билікке ие болғ ан ү стем топтар мен езілген таптардың арасында қ айшылық тар пайда болады. Жаң а дә уір дү ниеге келген кезде бұ л қ айшылық тар ә рі қ арай ө ршіп неше-тү рлі революцияларғ а ә келеді. Ү стем таптар мемлекеттік билік арқ ылы ө зін-ө зі сақ тап қ алу жолында тө мендегі ә леуметтік топтардың ә леуметтік жағ дайларын кө теруге тырысады. Машиналық ө ндірісті дамыту ү шін жұ мысшылардың білім дең гейін ө сіру керек болды, сондық тан, білім беру жү йесіне кө бірек кө ң іл бө лінеді. Жергілікті мемлекет мекемелері жұ мысшыларғ а, кем-тарларғ а арнап арзан баспана салуғ а кіріседі, денсаулық сақ тау мә селелеріне кө бірек кө ң іл бө ліне бастайды т.с.с.

Ә леуметтік мә селелердің нағ ыз тү бегейлі шешу жолдарын Ресейде большевиктер ү кімет басына келген кезде бастайды. Олар жеке меншікті жойып, бү кіл ұ лттық байлық ты мемлекеттік қ олғ а ө ткізіп, жоспарлы экономиканың негіздерін қ ұ рып, елді индустриялап, жаң а қ алалар мен село кешендерін салып, бү кіл халық ты жұ мыспен қ амтамасыз етіп, ғ ылым мен техниканы, білім беру жү йесін дамытып, ден саулық сақ тау, жастарды тә рбиелеу т.с.с. ә леуметтік мә селелерге кө п кө ң іл бө леді. Ә рине, бұ л ауқ ымды тө ң керісте зорлық -зомбылық, репрессиялар қ олданылып, миллиондағ ан адамдар осы ә леуметтік жаң арудың қ ұ рбанына айналды. Мұ ндай ә леуметтік саладағ ы тү бегейлі ө згерістер бү кіл дү ниежү зілік қ ауымғ а зор ә серін тигізді. Сондық тан, капиталистік елдер Кең ес Одағ ының жасағ ан ә леуметтік саладағ ы Ү лгілеріне сә йкес Жауап беру ү шін неше-тү рлі ә леуметтік бағ дарламалар жасап, ө мірге ең гізе бастады. Екінші жағ ынан, жү здеген жылдардағ ы даму барысында қ орланғ ан байлық оларды тиімді тү рде шешуге жол ашты.

Дегенмен де, Кең ес Одағ ындағ ы қ алыптасқ ан тоталитарлық экономика 60-шы жылдардан бастап тоқ ырауғ а тү сті. Оның негізгі себебі – экономиканың бір қ олда ғ ана болуы - монополизациялануы еді. Бә секелік болмағ ан жерде экономика бір орнында тұ рақ танып қ алды. Тұ рпайы тең еудің негізінде адамдардың белсенді ең бегі жойылды. Шынайы ө мір идеологияғ а бағ ынбай, іштей шірушілік басталды. Партия жә не ү кімет басындағ ылар мемлекеттік меншіктің шын қ ожайындарына айналып, кө п жағ дайда ө з мү дделерін іске асыруғ а кірісті. Оларғ а арнаулы ү йлер, санаториялар, дү кендер, емдеу орындары т.с.с. салынды – олар бірте-бірте ү стем тапқ а айнала бастады, халық қ а арналғ ан ә леуметтік бағ дарламалар орындалмай қ орлана бастап, біршама шиеленістерді тудырды. Бұ л қ айшылық тар ақ ырында Кең ес Одағ ының қ ұ рып, жаң а тә уелсіз мемлекеттердің пайда болуына ә келді.

Енді тә уелсіз мемлекеттердің алдында жаң а мақ сат пайда болды – ол тоталитарлық экономикадан бас тартып, нарық қ а кө шу, жеке меншікке жол ашу, елді демократизациялап, ондағ ан жылдар қ орланғ ан ә леуметтік мә селелерді шешу еді. Ө з еліміздің жағ дайына келер болсақ, ол аянышты болды. Ө йткені, Кең ес Одағ ы заманында ол аграрлық -шикізат ө німдерін шығ аратын, басқ а одақ тас республикалардың, ә сіресе, Ресейдің экономикасымен тығ ыз байланып қ алғ ан ел болатын. Сондық тан, Ресейдің Думасындағ ы кейбір ұ лтшыл депутаттар “олар бізге қ айтып оралады, ө здері дербес мемлекет болып ө мір сү ре алмайды”, - деген пікір айтқ ан болатын. Мұ ндай ауыр жағ дайда Ел басы Н.Назарбаев тапқ ырлық кө рсетіп, шет елдерден елге инвестицияларды тартып, халқ ымыздың алғ ан бостандығ ын сақ тап қ алды. Бұ л, ә рине, қ иын жылдар болды, кейбір кезде шет ел компанияларымен тең сіз шарттарғ а да тұ руғ а мә жбү р болдық. Бү гінгі таң да, экономиканың ө рлеу барысында, ә леуметтік мә селелерді шешуге ү кімет пен парламент аса кө п кө ң іл бө ліп отыр.

Соғ ан қ арамастан, соң ғ ы жылдардағ ы қ орланғ ан ә леуметтік мә селелер шаш етектен. Біздің ойымызша, оларды шешудің негізгі жолы – осы уақ ытқ а дейін жү ргізіліп келген либералдық -демократиялық саясатты бірте-бірте ә леуметтік-демократиялық саясатқ а ауыстыру болмақ. Реформа барысындағ ы рестратификация (қ оғ амды қ айта топтау) ү рдісі жекешелендіру барысында тез арада пайда болғ ан байлар мен кедейлер тобын тудырды жә не олардың арасындағ ы айырмашылық сын кө термейтін дә режеге жетті. Оның сыртында тұ лғ алық қ асиеттен айырылып, жаң а ө мірде ө з орнын таба алмай ә леуметтік аномияның (ауытқ удың) ә р-тү рлі жолдарына (ішімдік, нашақ орлық, қ ылмыстық т.с.с.) тү сіп кеткен азаматтар қ аншама?! Қ оғ амның басын біріктіретін “орта тап” ә лі ә лсіз жағ дайда. Арал мен Семей аймағ ында экологиялық апатқ а байланысты геноцидке (тұ қ ымымен қ ұ ру) тү сіп жатқ ан қ андастарымыз қ аншама?! Қ азақ станның кө п жерлерінде ауыз-су мә селесі осы уақ ытқ а дейін шешілмей келеді. Білім беру мен денсаулық саласында да жиналғ ан мә селелер аз емес. Жас аналарғ а деген қ амқ орлық жоқ тың қ асы. Ерекше ә ң гіме – жастардың ә леуметтік мә селерін шешу – соның ішінде баспана мә селесі сын кө термейтін жағ дайғ а жетіп отыр.

Бү гінгі таң да осы да жә не басқ а ә леуметтік мә селелер қ оғ амдық сананың ө зекті сұ рақ тарына айналып, ақ парат қ ұ ралдарында талдануда. Олай болса, бұ л мә селелер болашақ та шешіледі деген ү міттеміз. Жас дос, оларды болашақ та шешуге сіз де ат саларсыз деп ойлаймыз.