Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Таным құрылымы






Таным - ө те кү рделі ү рдіс, оғ ан адамның бү кіл жан-дү ниесі – тү йсіктері, ақ ыл-ойы, ырқ ы, сезім тебіреністері, ішкі кө кей кө зі (интуиция) – бә рі де ө зара бір-бірімен байланысты тү рде қ атысады. Шынайы таным ү рдісінде оларды бір-бірінен ажырату мү мкін емес. Дегенмен де, танымды жете тү сіну ү шін біз теоретикалық дең гейде оларды бір-бірінен ажыратып қ арастыруымызғ а болады. Осы тұ рғ ыдан келгенде біз сезімдік танымнан бастауымыз қ ажет сияқ ты.

Сезімдік танымның негізгі формалары – тү йсіктер, қ абылдау жә не елестету – болып табылады. Жағ алай қ оршағ ан Дү ниемен адам ө з тү йсіктері арқ ылы байланысты. Адам белгілі бір затты кө ріп, оның жылы-суық тығ ын, жұ мсақ -қ аттылығ ын, ащы-тә ттілігін т.с.с. анық тай алады. Ә рине, тү йсіктерді толығ ынан жағ алай ортадағ ы физикалық қ ұ былыстармен тең еуге, сонымен қ атар, ажыратуғ а болмайды. Кең тү рде алғ анда, тү йсіктер – бізді дү ниемен байланыстыратын, сол жө нінде деректер беретін бейнелеудің ерекше тү ріне жатады. Олар, ә рине, қ оғ амдық -тарихи дамудың нә тижесі, адамзат практикасымен тығ ыз байланысты.

Адамның тү йсіктері бір-бірімен байланысты, олар ө зара бір-бірін толық тырып, сә йкестендіріп отырады. Соның нә тижесінде адам дү ниені қ абылдауғ а мү мкінді алады. Затты қ абылдау дегеніміз – оның ащы-тұ щылығ ын, тү рлі-тү сін т.с.с. қ асиеттерін бө лек-бө лек ажырату емес, оның біртұ тас бейнесін тудыру болып табылады. Сонымен қ атар, ерекше ескеретін нә рсе – адам қ абылдағ ан заттың барлық қ асиеттерін бірдей бейнелей алмайды. Ол заттың тек оғ ан қ ажетті жақ тарын ерекше белгілейді. Мысалы, егер кө ктемде біз алқ ызыл апорт алмасын кө рсек, оның біртұ тас бейнесінің ішінде оның хош иісіне ерекше кө ң іл бө леміз. Ө йткені, біз оны жегіміз келеді. Егер де осы ақ уал кү зде болып, жаң а ғ ана он алма жеп, сол апортты кө рсек, оны қ абылдағ анда оның тү сіне, ә сем жақ тары мен формасына ерекше кө ң іл бө леміз, яғ ни, оны жейтін тамақ емес, эстетикалық зат ретінде қ абылдап, лә ззә т аламыз.

Ә р адам дү ниедегі заттарды ө з жасына, ө мірден алғ ан тә жірибесіне, білімі мен кә сіби іс-ә рекетіне, тіпті мінез-қ ұ лқ ына байланысты сана-сезіміндегі қ алыптасқ ан категорияларды (ұ ғ ымдарды) пайдаланып қ абылдайды. Мысалы, жең іл машинамен ә уестенетін адамның санасында неше-тү рлі солар жө нінде ақ параттар бар. Егер ол бұ рын кө рмеген машинаның жаң а моделін кө шеде байқ аса, оның жанына келіп, бұ рынғ ы білімдерін пайдаланып, бір минуттан кейін сол кө лік жө нінде белгілі бір пікірге келеді, яғ ни, ол оны игереді. Ал басқ а адам ол машинағ а кө ң ілін де бө лмеуі мү мкін. Музейге қ ойылғ ан мә рмә рден жасалғ ан жас ә йелдің дене бітімінен бір адам асқ ан сұ лулық ты, жетілгендікті кө рсе, екінші надан адам оны нә псілік тұ рғ ыдан қ абылдауы мү мкін.

Енді елестетуге келер болсақ, оның санағ а тіпті жақ ындығ ы байқ алады. Ө йткені, кө зге елестетін зат, я қ ұ былыс кө з алдың да жоқ, бірақ сіз оны елестете аласыз. Мысалы, жақ сы кө ретін досың ызды, я болмаса, ауылдағ ы туысың ызды дә л қ азір жаның ызда болмағ анмен кө зге елестетуге болады.

Адамның сана-сезімінің тағ ы да бір керемет ерекшелігі - ө ткендегіні есте сақ тау. Физиологиялық тұ рғ ыдан келгенде, ол адам жү йкесінің ө ткендегі болғ анды ақ парат ретінде сақ тау қ асиеті болып табылады. Оның негізгі екі тү рін кө рсетуге болады. Біріншісі – сезімдік бейне болса, екіншісі – сө здік-ұ ғ ымдық тү рі.

Сонымен, сезімдік таным бізге заттардың айнадағ ыдай бейнесін бермейді, оның қ алыптасуына адамның қ ажеттігі мен мү ддесі, мақ сат-мұ раты мен идеалдары, неше тү рлі сезім толқ ындары, қ ысқ асы, бү кіл жан-дү ниесі қ атысады.

Енді абстрактылық ойлау формаларына келер болсақ, онда ең бірінші ұ ғ ымдарды атап ө туіміз қ ажет. Ұ ғ ымдарда заттар мен қ ұ былыстардың адамғ а деген жалпы, мә нді, қ ажетті жақ тары бейнеленеді. Уақ ытында кө ркем тү рде Г.Гегель ұ ғ ымды «табиғ аттың жаны, - деген болатын. Ө йткені, қ айсыбір ұ ғ ым мазмұ нына заттың біршама мә нді қ асиеттері кіріп, оның кө лемін сондай қ асиеттері бар кө п заттар қ ұ райды. Ұ ғ ымдар, бір жағ ынан, дү ниедегі заттар мен қ ұ былыстардың бізге керек сан-алуан қ асиеттерінің бар екенін жә не олардың бір-бірімен байланыстарының байлығ ын бейнелесе, екінші жағ ынан, адамның танымдағ ы белсенділігі мен нә тижелігін, ой мен білімнің қ ұ нарлы кү шін кө рсетсе керек.

Жалпы алғ анда, ойлау дегеніміз ұ ғ ымдарды ретімен байланыстырып белгілі бір пікірге келу, пайымдау болып табылады. Мысалы, адам – ойлай алатын пенде, - десек, оның негізгі қ асиеттерінің бірін кө рсетеміз.

Бірнеше бір-бірімен байланысты пікірлерді салыстырып белгілі бір қ орытындығ а келуге болады. Мысалы:

адам- ойлай алады;

Нұ рлан – адам;

Нұ рлан – ойлай алады.

Алғ ашқ ы екі пікірді қ орытудан ү шінші пікір пайда болды.

Сонымен, адам ойланғ ан кезде белгілі бір зат жө ніндегі сезімдік деректерді ұ ғ ыммен қ амтыуғ а тырысады. Соның нә тижесінде сезімдік ә ртү рліктің бірлігі анық талады, яғ ни зат жө нінде жаң а білім пайда болады. Егер сезімдік деректер ә р алуандық ты кө рсетсе, ұ ғ ым олардың бірлігін алғ а тартады. Мұ ны біз ғ ылыми тілде категориалдық (ұ ғ ымдық) синтез (біріктіру) дейміз. Кейбір ә дебиет беттерінде оны дискурсивтік ойлау ә дістері дейді.

Сонымен қ атар, адам таным қ абілеттерінің бірі ретінде интеллект деген ұ ғ ымды келтіруге болады. Ол адамның ең жоғ арғ ы, бү кіл Дү ниені біртұ тас ретінде қ амтуғ а бағ ытталғ ан, яғ ни, философиялық дә режеге кө терілген ойлау қ абілеті болып есептеледі.

Енді интуиция (кө кей кө з) мә селесіне келер болсақ, ол тікелей шындық қ а жету, оның ақ иқ аттығ ын анық та айқ ын кө ру, ешқ андай дә лелдеуді талап етпеу. Мә селенің қ иындығ ы – сол сағ ан ашылғ ан шындық ты басқ ағ а жеткізу болса керек. Ол ү шін оны тағ ы да ой елегінен ө ткізу қ ажет. Ал мұ ның ө зі интуиция адамның бү кіл сана-сезімімен тығ ыз байланысты екенін кө рсетеді. Қ айсыбір кө кей кө з арқ ылы берілген шындық сол мә селемен талай кү ндер, я жылдар бойы айналысқ ан, оның бү кіл жан-тә нін бойрап алғ ан адамғ а келеді. Ал оның ө зі - сол мә селенің шешілуі тіпті адамның саналы тү рде ғ ана емес, сонымен қ атар, бисаналық жолмен жү ріп шешілгеннің кө рінісі емес пе?

Таным ү рдісі адамның ырқ ымен (воля) де тығ ыз байланысты екенін байқ аймыз. Ол адамды таным жолында белгілі бір мақ саттарғ а, нә тижеге жеткізуге кө мектеседі. Адам ө з ырқ ы арқ ылы бү кіл кү ш-жігерін жинақ тап, оны зерттеуге ұ мтылдырады. Алайда, ырық ә рқ ашанда сананың, ең алдымен, моральдық қ ұ ндылық тардың бақ ылауында болуы қ ажет. Ол, ә сіресе, бү гінгі таң дағ ы жаратылыстану ғ ылымдарында қ ажетті. Ө йткені, адам дү ниеге терең деген сайын табиғ аттың орасан-зор кү штерімен кез болып, ар-ұ жданы дамымағ ан ғ алымды сол кү штерді ө з мү ддесіне жаратуғ а бағ ытталғ ан пейілі мен іс-ә рекетін тудыруы ғ ажап емес. Мұ ндай жағ дайда, ол адамзатты ү лкен қ айғ ы-қ асіретке, тіпті бұ рынғ ы-соң ғ ы болмағ ан апатқ а ә келуі мү мкін. Кө не Грек елінде ө з атын тарихта қ алдыруды армандағ ан, бірақ, қ олынан ұ лы іс келмейтін Герострат деген кісі Артемида қ ұ дайына арналғ ан ғ ажап кесенені жағ ып жіберген екен. Сол сияқ ты бү гінгі уақ ытта ғ ылым саласында қ ызмет етіп жатқ ан геростраттар жоқ деп кім айталар екен?

Таным ү рдісінде аса бағ аланатын нә рсе – ол адамның таланттығ ы. Біріншіден, ол адамғ а берілген табиғ и дарынмен тығ ыз байланысты екенін байқ ауғ а болады. Егер біреу – кө ркемө нерге жақ ын болса, екінші – математика, физикағ а, ү шінші – тілдерді игеруге ынтық болуы мү мкін. Адамдардың бұ л қ абілеттері белгілі бір ә леуметтік жағ дайларды жасау, сонымен қ атар, тұ лғ аның қ ажымас ең бегінің арқ асында, талантқ а, яғ ни, шығ армашылық қ абілетіне айналуы мү мкін. Кері жағ дайда, адам табиғ и дарынын таланттық дең гейге кө тере алмай, оны сө ндіріп алуы да ғ ажап емес.

Танымның негізгі мақ саты – ақ иқ атқ а жету, соның нә тижесінде ғ ана оны практикалық ө мірде пайдалануғ а жол ашылады.






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.