Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Озғалыс пен даму






Жоғ арыдағ ы кө рсетілгендей, Дү ние ү не бойы қ озғ алыста, барлық заттар мен қ ұ былыстар бір-бірімен шытырман байланыста, бір нә рсе пайда болып, екіншісі кетіп жатыр, зат бір сападан сандық ө згерістердің негізінде екінші сапағ а секіріп ө туде, оның бә рінің қ айнар кө зі ішкі қ айшылық тың шешілуі арқ ылы жү реді екен.

Енді осы арада екінші сұ рақ заң ды тү рде пайда болады: шытырман қ озғ алыстағ ы Дү ние ешқ андай тә ртіп жоқ хаос па, ә лде ол ретке келтірілген ө згерістер ме? Ә рине, оқ ырман ө з тә жірибесінің негізінде-ақ Дү ниеде белгілі бір заң дылық тардың барын мойындайды. Оны философияда даму категориясы арқ ылы кө рсетеді.

Даму деп Дү ниедегі заттар мен қ ұ былыстардың ө з ішкі қ айшылығ ынан туындайтын белгілі бір заң дылық тардың негізінде ретке келген, кү рделену ү стіндегі, қ айта оралмайтын, ө зіне тә н бағ ыттағ ы ө згерістерін айтамыз.

Енді жоғ арыда кө рсетілген анық тамағ а тү сініктер берейік. Қ айсыбір даму ү рдісіндегі зат, я болмаса, қ ұ былыс ө з ішкі қ айшылық тарының шешілуі арқ ылы дамиды. Сыртқ ы ық пал дамуды тездетуге, я болмаса, баялатуғ а ә сер етуі мү мкін. Мысалы, қ айсыбір тіршілік формасы ө з ішіндегі генетикалық (тұ қ ым қ уушылық) бағ дарламағ а сә йкес жағ алай ортамен зат, энергия, информация алмасуына тү сіп ө сіп-ө неді. Егер де сыртқ ы ық пал теріс болса (қ уаң шылық, қ атты аяз т.с.с.), онда даму ү рдісі баяулап, я болмаса, тіпті сол тіршілікті қ ұ ртып жіберуі мү мкін. Соң ғ ыны даму деп айтуғ а, ә рине, болмайды.

Адамның білімі мен мә дениетінің дамуы ү не бойы ішкі (білген мен білмегеннің арасындағ ы) қ айшылық тарды шешу арқ ылы іске асады. Егер адамның білімге деген ішкі ынтасы болмаса, онда оны Оксфорд пен Гарвардта оқ ытсаң ыз да еш нә тиже ала алмайсыз. Сонымен қ атар, ішкі оты, орасан ынтасы бар адам ө з талпынысы мен дайындалуының негізінде білімді азамат болып шығ уы мү мкін.

Екіншіден, даму ү рдісі белгілі бір заң дылық тардың негізінде іске асады. Заң дылық деп даму барысындағ ы қ ажетті, тұ рақ ты, қ айталанатын ішкі байланыстарды айтамыз, соның арқ асында барлық ү рдістер рет-ретімен ө зара байланысты тү рде шындық та ө тіп жатады. Мысалы, И.Ньютонның ашқ ан Дү ниежү зілік тарту заң ына сә йкес кү н жү йесі ө мір сү реді. Энергияның сақ талу заң ына сә йкес, ол ө зінің бір тү рінен екіншісіне ауысқ анмен жоғ алмайды. Биологиядағ ы табиғ и іріктелу заң ына сә йкес жаң а дү ниеге келген организмдегі ө згеріс оның жағ алай ортағ а бейімделуіне сә йкес келсе сақ талып қ алады.

Ү шіншіден, қ айсыбір даму заттың ә рі қ арай кү рделенуімен байланысты. Ол заттың ішкі қ ұ рылымының толығ уымен қ атар ұ йымдасу дең гейінің ө суіне ә келеді. Мысалы, қ азіргі реформа барысында мың дағ ан жаң а қ ұ рылымдар пайда болып, олардың бір-бірімен байланыс дең гейі кү шеюде. Қ оғ амның инфрақ ұ рылымында компьютерлік технологияларғ а негізделген оқ у жү йесі, статистикалық жү йелер, адам қ ажеттіктерін ө тейтін салалар т.с.с. тез дамып келеді.

Тө ртіншіден, даму ү рдісі ө ткен сатыларғ а ешқ ашанда қ айтып оралмайтынын айту керек. Сә билік кезең нен ө ткен балауса, сол шағ ына қ айта орала алмайды. Жасына келген адам жастық шағ ын қ анша армандаса да, оны қ айтара алмайды. Бү гінгі экологиялық дағ дарыстың шешу жолдарын “антитехнократтық ” бағ ыттағ ы кейбір ғ алымдар “ғ ылыми-техникалық ү рдісті тоқ тату”, “табиғ атқ а қ айта оралу” керектігінен кө реді. Ал, ол – мү мкін емес.

Бесіншіден, даму ү рдісі белгілі бір бағ ытта іске асады. Ол болмайынша заттың даму ү рдісіндегі ө згерістердің қ орлануы іске аспай, ішкі ө зара байланысқ ан бағ ытынан айырылып қ алар еді. Дамудың бағ ыты уақ ыттың шең берінде ғ ана жү реді, ал ол ө зінің бір бағ ыттығ ы мен қ айталанбайтынымен сипатталады.

Қ озғ алыс пен дамудың байланысы жө нінде ғ ылымда, негізінен алғ анда, екі қ арама-қ арсы пікір бар. Бірінші, кең інен таралғ ан пікір: даму - ә рқ ашанда қ озғ алыс, ал кейбір қ озғ алыс – даму емес, - деген пікірге келеді. Расында да, біз қ олымыздағ ы сағ атты шешіп, столғ а қ ойсақ, ол - қ озғ алыста болды. Бірақ, ол жө нінде, “сағ ат дамыды”, - деп айту қ иынырақ болар.

Екінші пікір дамуды қ озғ алысқ а қ арағ анда іргетасты есептейді “Егер объективті шындық ты біртұ тас ретінде қ арасақ, онда оның ішіндегі барлық ү рдістердің жиынтығ ын даму ретінде қ арау керек” (қ араң ыз: Материалистическая диалектика., т.1., М., 1981, стр.231).

Соң ғ ы пікір бү гінгі таң дағ ы ғ ылымда бірте-бірте ө з ө рісін ө сіруде. Астрофизикада ХХ ғ. 20-ші жылдары “кең ею ү рдісіндегі ғ арыш” болжамы жасалып, 40-ші жылдардағ ы “алғ ашқ ы жарылыс” жө ніндегі болжам 70-ші жылдарда “Ұ лы жарылыс” (grand explosіon) теориясына ауысты.

Осыдан 20 млрд. жыл бұ рын материяның “сингулярлық ” ақ уалының негізінде (кө лемі атомның кө леміндей, қ ысымы 10 –94-ші дә режедегі грамм 1 кв.см.!!!) Осындай, практикалық тү рде кө зге кө рінбейтін нә рседен “Ұ лы жарылыс” пайда болып, бү гінгі таң дағ ы орасан-зор Ғ арышты тудырды. Бұ л ғ ылымда жасалғ ан “коперникандық тө ң керіспен” бірдей, ө йткені, мың дағ ан жылдар бойы ұ лы ойшылдар ғ арыш мә ң гілікті ө мір сү ріп жатыр деген пікірде болатын. Енді ғ арыштың ө зі “тарихи оқ иғ а” болып шық ты, ө йткені, оның уақ ыт шең беріндегі бастамасы бар. Олай болса, ол ө згерісте, дамуда. Оның болашақ та соң ы да болады. Осы 13 млрд. жылдың шең беріндегі ғ арыштың ө ткен сатыларын зерттеп ой-ө рісімізде қ айта қ ұ руғ а болады. Сонымен, ХІХ ғ. Ч.Дарвиннің жасағ ан биология ғ ылымы саласындағ ы эволюциялық теориясы ХХ ғ. физика мен космологияда толық тырылды.

Енді кезек химия пә ніне келіп отыр. Бұ л уақ ыттың қ ойғ ан талабын химия пә ні ХХ ғ. 80-ші жылдарынан бастап ө зінің жаң а саласы – “эволюциалық химия” арқ ылы шешуде. Оның тү йіні – химия ғ ылымының болашақ тағ ы негізгі даму бағ ыты “Ұ лы мә ртебелі Табиғ аттың ” 13 млрд. жылдың шең берінде сан жетпейтін химиялық қ осындылардан қ андайын іріктеп алды – соны зерттеп, соның негізінде экологиялық жағ ынан зияндық жасамайтын жаң а материалдар мен қ осындыларды жасау болмақ. Олай болса, даму идеясы химия ғ ылымына да кең інен кіруде.

Сонымен, қ азіргі жаратылыстану ғ ылымы “Дү ниедегі барлық - даму, эволюция нә тижесі”, - деген пікірге келіп отыр.

Бұ л арада мынандай ө ткір сұ рақ пайда болады: Егер Дү ниедегі барлық даму ү рдісінде болса, онда ол қ алай қ арай бара жатыр? Даму шексіз болуы мү мкін бе? Ә рине, оғ ан теріс жауап қ айтаруғ а болады. Тіпті Ғ арышта саналы адамнан да жоғ ары тіршілік болса да дамуды шексіз соза беруге болмайды – Дү ние қ аншалық ты орасан-зор болғ анымен шектелген, оның бастауы бар, олай болса, соң ы да болады. Біздің ойымызша, ә лі де кең ею ү стіндегі Ғ арыш миллиардтағ ан жылдардан кейін ө зінің кері қ арай серпілісін тудырып, тағ ы да бір нү ктеге жыйырылуы (коллапс, я сингулярлық нү кте) мү мкін. Келесі сатыдағ ы жарылыста Ғ арыштың бү гінгі моделіне ұ қ самайтын жаң а тү рі кездейсоқ тың нә тижесінде Дү ниеге келмек.

Бү гінгі ғ ылымның нә тижелеріне сү йене отырып Ғ арыштағ ы жү ріп жатқ ан екі ү рдісті айтсақ -та болғ аны.

Біріншіден, термодинамикадағ ы (ә р-тү рлі энергияның бір-біріне ө ту заң дылық тарын зерттейтін ғ ылым) 2-ші бастамағ а сә йкес, Дү ниеде ыдырау, жылы зат энергиясының жағ алай ортағ а тарау ү рдістері (энтропия) ө тіп жатыр. Ол біржақ ты ү рдіс. Бұ л заң дылық ты ашқ ан Р.Клаузиустың тұ жырымы бойынша, “Жылылық ө з-ө здігінен суық денеден ыстық денеге тарамайды ”. Керісінше, ыстық денеден суық денеге ғ ана ө теді. Бұ л заң дылық ашылғ ан уақ ытта неше-тү рлі пессимистік кө зқ арастар пайда болды. Мысалы, Ғ арыш ең соң ғ ы сатысында толығ ынан ыдырап хаосқ а айналады, - деген пікір де айтылды.

Алайда, мұ ндай кө зқ арас адамдардың санасында келесі сұ рақ ты тудырды: егерде Ғ арыш хаосқ а қ арай ө туге бағ ытталса, онда бү гінгі таң дағ ы биік дә режеде ұ йымдасқ ан Дү ние тә ртібі қ алай пайда болды? Ч.Дарвиннің эволюциялық теориясы ө сімдіктер мен жануарлар ә леміндегі ү не бойы тарихи созылғ ан кү рделенуді, ұ йымдасу дең гейінің ө суін, энтропияғ а қ арсы бағ ытталғ ан кү ш-қ уатты кө рсетті.

Философия саласында бұ л сұ рақ қ а ө зінше жауап берген ұ лы француз ғ алымы Пьер Теяр де Шарден болды. Ө зінің “Адам қ ұ былысы” деген ең бегінде ол Дү ниенің екі бастамасы бар дейді. Оны бірі – тангенциалдық, яғ ни физикалық, заттық болар болса, екіншісі – радиалдық, яғ ни рухани энергия. Дү ниені кү рделентіп, оның біртұ тастығ ына жауап беретін соң ғ ы радиалдық кү ш болмақ. Ал оның қ айнар кө зі - Қ ұ дайда деген пікірге келеді. (қ араң ыз: П.Т. де Шарден., Феномен человека. М., Прогресс, 1998, стр.165)

Ал материалистік бағ ыттағ ы философия ө зінің басынан ақ материяның ө зіндік дамуғ а деген қ абілетін мойындағ ан болатын. Бірақ, ол жалпы болжам ретінде мың дағ ан жылдар бойы ө мір сү ріп нақ тылы мазмұ нғ а ие болғ ан жоқ -ты. Тек қ ана ХХ ғ. 70-ші жылдарынан бастап бельгиялық ғ алымдар Г.Хакен мен И.Пригожин жаң а ғ ылым саласын – синергетиканың негіздерін жасап, жоғ арыдағ ы кө рсетілген материалистік постулатқ а жаң а тыныс береді. Синергетика (cіnergіa, - грек сө зі, - бірігіп іс-ә рекет ету, - деген мағ на береді) - ө зіндік ұ йымдасу теориясы. Оның негізгі идеялары:

А) Ғ арышта екі бір-бірімен байланысты ү рдістер бар. Оның бірі - қ ирау, қ ұ ру, ыдырау болса, екіншісі - қ айта қ ұ рылу, кү рделену, ретке келу болмақ.

В) Жасампаздық ү рдістің (кү рделену мен ретке келтірудің ө суі) қ андай жү йе болмасын бірегей алгоритмі бар. Ол ү шін:

дамитын жү йе ашық болуы керек, яғ ни ол жағ алай ортамен зат, энергия, информация алмасуына тү суі қ ажет;

жү йе термодинамикалық тең діктен алшақ болуы қ ажет. Практикалық тү рде Дү ниедегі кездесетін жү йелердің бә рі де осындай. Классикалық физикадағ ы бө лініп қ аралатын жабық жү йелер – жасанды жә не идеализацияланғ ан.

Синергетика ғ ылымы ашық та тұ рақ танбағ ан жү йелерде даму ү рдісі кү рделену мен ретке келудің ө суімен танылады, - деген пікірге келеді. Алғ ашқ ы сатысында даму ү рдістері бірте-бірте, алдын-ала болжауғ а болатын салдарлар ә келуі мү мкін. Бірақ, жү ре келе дамитын жү йе ө зінің тұ рақ сыздық, аумалық (бифуркация) жағ дайына келіп тіреледі. Міне, осы сә тте, секіріс арқ ылы зат ө зінің жаң а бұ рыннан да гө рі кү рделенген, ретке келу дең гейі ө скен сатысына ауысады. Тек бұ л арада назар аударатын нә рсе – зат ө зінің аумалы, тұ рақ сыз, бифуркация нү ктесіне келген кезде “ұ лы мә ртебелі кездейсоқ тық ” арқ асында кө п мү мкіндіктердің біреуі ғ ана іске асады. Олай болатын болса, бұ л жү йелердің дамуын алдын-ала болжау мү мкін емес. Ә рине, қ азіргі компьютерлік есептерге сү йене отырып ә р-тү рлі варианттардың мү мкіндігін шығ аруғ а болады. Бірақ, олардың қ айсысы жең еді – оны тек кездейсоқ тық шешеді.

Осындай кү рт даму, кү рделену сатысындағ ы жү йе жағ алай қ оршағ ан ортадан зат, энергия, информацияны пайдаланады да оның қ ұ лдырауын, хаосизациясын ө сіреді. Тә ртіптің дең гейін кө теру ү шін оғ ан “тө лем” жасалуы қ ажет – энергия мен информацияның ө суі осымен байланысты. Мысалы, АҚ Ш - ө те қ атты дамығ ан, ә рі қ арай кү рделену жолындағ ы ел. Ал оны қ амтамасыз ету ү шін жыл сайын энергия қ ажеттіктері ө сіп, сонау мың дағ ан шақ ырым алыстағ ы Парсы шығ анағ ын, соң ғ ы кезде Каспий тең ізін олар “ұ лттық мү дделілік” аймағ ы деп отыр.

Белгілі бір биік ұ йыдасу дә режесіне кө терілген зат, я болмаса, қ ұ былыс жағ алай ортадағ ы неше- тү рлі ү рдістердің ық палында болып оғ ан қ арсы “шаралар” қ олданады. Бірақ, оның мү мкіндіктері шектелген, ал жағ алай ортадағ ы ү рдістер шексіз. Сондық тан, ертелі-кеш қ андай биік дә режеде ұ йымдасқ ан объект болмасын сыртқ ы ық палдарғ а қ арсы тұ ру мү мкіндіктерін сарқ ығ ан кезде қ ұ лағ ызып, соң ынан хаосқ а айналады. Бірақ, хаостың шең берінен тағ ы - тағ ы да тұ рақ ты, ұ йымдасқ ан кү рделенген заттар мен қ ұ былыстар дү ниеге келіп жатады да соң ынан хаосқ а қ айта ө теді.

Сонымен, синергетика ғ ылымы дамуды тек тіршілік ә леміне ғ ана жатқ ызбай, бү кіл Дү ниедегі ө лі жә не тірі табиғ ат, қ оғ ам, рухани ө мір – бә рі де ө зара даму мен хаосқ а айналу ү рдісінде, - деген тұ жырымғ а келеді. Бұ л ү рдісте “кездейсоқ тың ” мә ні кү рт ө сіп ешкім, ешқ ашанда Дү ниенің болашағ ын анық тай алатын болжамдар жасай алмайды. Дү ние ешқ ашанда ө зінің кемеліне келмейді – соның арқ асында ол ү не-бойы даму мен ыдырау ү рдісінде. Оны қ азақ халқ ы “жалғ ан”, “арман” деген сияқ ты ұ ғ ымдармен сезінген.

 






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.