А)материалдық болмыс

Бү гінгі таң дағ ы ғ ылыми деректерге сү йенсек, материалдық Дү ние осыдан 20 млрд. жыл бұ рын болғ ан “Ұ лы Жарылыстың ” нә тижесінде пайда болды. Оғ ан дейін материя ө зінің сингулярлық, яғ ни бірнү ктелік орасан-зор қ ысымдық жағ дайында болғ ан (нү кте кө лемі – атомдай – 10 - минус 8 дә режедегі см., болса, қ ысымдығ ы 10 – 94 дә режедегі г./см!!!). Мұ ндай жағ дайда ө мір сү рген материяның ішінде қ андай ү рдістердің болғ аны жө нінде ешкім ешқ андай болжам айта алмайды.

“Ұ лы Жарылыстың ” нә тижесінде негізінен материяның қ ұ рылымының ү ш дең гейі пайда болды:

1. Макроә лем, ондағ ы заттардың кө лемі адамзат тә жірибесімен салыстырмалы; кең істік - мм., см., км., ал уақ ыт – сек., мин., сағ., жыл ұ зақ тығ ымен беріледі;

Микроә лем – кө зге кө рінбейтін ұ сақ бө лшектерден тұ рады. Олардың кө лемі 10 минус 8 –ші ден 10 минус 16 дережедегі см. болса, ө мір сү ру ұ зақ тығ ы – 10 минус 24 дә режедегі сек. дейін.

Мегаә лем – орасан-зор Ғ арыштағ ы объектілер. Олардың бір-бірінен қ ашық тығ ы сә уле жылымен есептелсе, ө мір сү ру уақ ыты миллиардтағ ан жылдарғ а созылады.

Ә рбір ә лемнің шең берінде ө з ө мір сү ру заң дылық тары бар. Сонымен қ атар, олар бір-бірімен ө те тығ ыз байланыста екенін айтып кеткен жө н.

Бү гінгі таң да ашылғ ан материяның екі тү рін келтіруге болады. Оның бірі – табиғ аттың заты болса, екіншісі – физикалық ө рістер. Олардың бір-бірінен айырмашылығ ы:

зат бө лшектерден – атомдардан тұ рады, ал ө ріс – бө лінбейді;

заттың бө лшектерінің тұ рақ ты салмағ ы (массасы) бар, ө рісте – жоқ;

заттың ө ткізбейтін, я болмаса аз ө ткізетін қ асиеті бар, ө ріс - ө ткізгіштігімен танылады;

Ө рістің тарауы сә уленің жылдамдығ ына тең болса, заттың жылдамдығ ы бінеше дә режеде одан тө мен.

Егер бізді жағ алай қ оршағ ан макроә лемді мың дағ ан жылдар бойы адамзат зерттеп келсе, микроә лем мен мегаә лем соң ғ ы ғ асырларда ғ ана танылуда. Бү гінгі таң да микроә лемнің қ ұ рамында 300-ге жуық элементарлық бө лшектер ашылып, олардың қ асиеттері зерттелуде.

Соң ғ ы жылдары мегаә лемді зерттеуде де қ омақ ты нә тижелер бар. Олардың бірі - Ғ арыштың ү не бойы кең ейуідегі ү рдісі болса, екіншісі – реликтік (relіc, - лат., - қ алдық) радиотолқ ындардың таралуы болды. Осы екі жаң алық тың негізінде “Ұ лы Жарылыс” теориясы жасалғ ан болатын – оны бү гінгі таң дағ ы ғ алымдардың кө пшілігі мойындады.

Ғ арышты зерттеудегі келесі жаң алық - “қ ара нү ктелер”, ғ алымдардың пайымдауынша, олар сө нгеннен кейін коллапсқ а (collapse, - ағ ылш. сө зі, - қ ұ лдырау) ұ шырағ ан алып жұ лдыздар. Біздің галактикадағ ы “Магеллан тұ мандығ ындағ ы” жақ ында ашылғ ан “ү лкен жарылыс” – жаң а жұ лдыздардың Дү ниеге келуінің айғ ағ ы. Сонымен, бір жағ ынан жұ лдыздар уақ ыты келгенде сө ніп коллапсқ а ұ шырап “қ ара тесікке” айналып жатса, екінші жағ ынан жарылыстың негізінде жаң а жұ лдыздар Дү ниеге келіп жатыр.

Қ орыта келе, материалдық Дү ние ү не бойы ө згерісте, қ озғ алыс пен даму ү рдісінде екенін қ азіргі жаратылыстану ғ ылымдары кө рсетіп отыр. Біздің білетініміз - ө кінішке орай, ө те аз.