Материя философиялық категория ретінде

Болмыстың ө мір сү ру формаларын талдай келе, біздің алдымызғ а келесі сұ рақ келеді: осы сан-алуан себептілік пен қ ажеттік, мү мкіндік пен кездейсоқ тық т.с.с. жақ тарымен қ ұ былып жатқ ан болмыста не бар? – Оның шең берінде ә р-тү рлі заттар мен қ ұ былыстар, соның ішінде ішкі рухани ө мірі бар адам да бар. Ең кең - шегіне жеткен - тү рде алып қ арағ анда, ә рине, оны материя мен санағ а, рухқ а тең еуге болады.

Адам саналы пә нде ретінде ө зіндік санасын тудырады, сол себепті ол бү кіл Дү ниені ө зіне қ арсы қ ойып қ арайды (соның ішінде басқ а адамдарды да ө зінен бө лек санайды). Осы арада кө п сұ рақ тар пайда болады: “Бұ л Дү ние не? ”, “Мен неге бұ л Дү ниеге келдім? ”, “Менің жаным осы денеммен бірге сө не ме, я болмаса, мә ң гілік ө мір сү ре бере ме? ”, “Дү ние шектелген бе, я шексіз бе? ”, - мұ ндай сұ рақ тардың санын жү здеп келтіруге болады. Оларғ а жауап беру барысында біз қ ажетті тү рде материя мен сана категорияларына келіп тіреліп, олардың ара-қ атынасын зерттеуге мә жбү р боламыз. Міне, осы арада философияның негізгі мә селесі пайда болады.

Соң ғ ы жылдары “философияда негізгі мә селе – жоқ, оның барлық мә селелері – негізгі. Оны идеологиялық бү ркеме ретінде уақ ытында Ф.Энгельс ең гізген”, - деген пікір пайда болды. Алайда, мұ ндай кө зқ арас шындық қ а лайық ты емес, оның ө зін жаң а “идеологиялық бү ркеме” ретінде қ арауғ а болады. Ал шындық қ а жү гінсек, бү кіл философия тарихының негізінде осы мә селені шешу талпынысы жатқ анын байқ ауғ а болады.

Негізінен алғ анда, сана мен материяның ара-қ атынасын анық тауда 3 бағ ыт бар. Оның бірі –материализм, екіншісі – идеализм, ү шіншісі – реализм.

Материализм бағ ытының негізгі категориясы – материя ұ ғ ымы (materіa, -латынша, -зат).

Бұ л бағ ытты ұ стайтын ойшылдар алғ ашында Дү ниенің негізін нақ тылы-сезімдік заттардан кө рді (Фалестің - суы, Гераклиттің - оты т.с.с.). Мұ ндай кө зқ арастың кө не замандағ ы шың ы – Демокрит пен Левкиптің атомдық теориясы. Дү ниенің негізінде ә рі қ арай бө лінбейтін, сонымен қ атар, ә рі қ арай ө ткізбейтін ұ сақ бө лшектер жатыр, олардың табиғ аты біркелкі, бірақ формалары ә р-тү рлі болуы мү мкін. Біз дү ниетану жолында заттардың бетінде орналасқ ан дө ң гелек формалы ең жең іл атомдарды қ абылдаймыз. Сонымен, рух дегеніміз - қ озғ алыстағ ы жең іл атомдар.

“Ештең еден ештең е пайда болмайды”, сондық тан, атомдар мә ң гілік ө мір сү реді, олар ешқ айда жоғ алмайды. Дү ниедегінің бә рі қ ажетті де себепті. Демокрит Қ ұ дайды мойындағ анмен, ол жер мен кө ктің екі ортасында ө мір сү реді, оның бұ л Дү ниеге қ атысы жоқ, - деген батыл кө зқ араста болды.

Жаң а дә уірдегі ғ ылым мен техниканың дамуына байланысты ғ алымдар материяны табиғ аттың заты, оның қ асиеттерімен тең еді.(Ламетри, Гоббс, Гольбах т.б.) Бұ лардың ойынша, рухани ө мір – материалдық элементтерден тұ рмайды, ол материяның жалпы қ асиетіне жатады. Бұ л, ә рине, алғ а жылжулық ты кө рсетті. Т.Гоббс “зат адамның санасында ө зінің тікелей ізін қ алдырмайды, оның тигізетін ық палы адамның миына жеткенше біршама сатылардан ө теді…”, - деген пікір айтқ ан болатын.

ХХ ғ. басында материя жө нінде жаң а гносеологиялық (танымдық) тұ жырым пайда болады. Ол негізінен алғ анда, ғ ылыми-техникалық прогресспен, ескі атомистиканың кү йзелісімен байланысты болатын. Материяны заттық субстратқ а (негізге) тең еуге болмайды. Материя дегеніміз – объективті шындық ты біздің санамызда бейнелейтін философиялық категория, яғ ни, ұ ғ ым.

Соң ғ ы кездегі кө зқ арастарғ а келсек, олар біржақ ты гносеологизмге қ арсы, - материяны субстанциялық - аксиологиялық (қ ұ ндылық) тұ рғ ысынан сипаттағ ысы келеді. Бұ л тұ рғ ыдан алып қ арағ анда, материя – тек қ ана физикалық реалдық емес, сонымен қ атар, рух та – мә ң гілік материяның кө п қ асиеттерінің бірі болып есептеледі.

Ал енді идеалистік бағ ытқ а келер болсақ, олар ө мірдің рухани жағ ын негізгі деп есептейді. Заттардың субстанциясы (алғ ашқ ы негізі) – рухани болмыста жатыр. Идеализмнің дү ниеге келуінің алғ ы шарттарына адамның ө мірлік практикалық мү дделері жатқ аны сө зсіз. Сондық тан, бұ л ағ ым қ ұ ндылық тар ә леміне кө бірек кө ң іл бө леді. Егер материализм негізінен сыртқ ы Дү ниені тануғ а бағ ытталғ ан философия болса, идеализм, керісінше, адамның ішкі рухани ө міріне кө бірек кө ң іл бө леді. Адам, оның ө мірі мен бақ ыты, ү міті мен қ айғ ысы т.с.с. сұ рақ тар идеалистік философияның негізгі мә селелеріне айналады.

Философия тарихында объективтік идеализмнің негізін қ алағ ан ұ лы Платон болды. Оның ойынша, тек рухани болмыс – шынайы болмыс, ал сезімдік дү ние оның бұ лдыр, жетілмеген, ө тпелі кө лең кесі ғ ана. Бұ л ойын Платон былайша дә лелдейді. Дү ние жө нінде адамдардың ә р-тү рлі пікірі бар, оларды тек қ ана білім арқ ылы тексеруге болады. Білім ақ иқ атқ а ә келеді, соң ғ ының кө рінісі - ұ ғ ымда жатыр. Егер сезімдік таным ү не бойы ө згерістегі сезімдік-заттық дү ниені бейнелесе, ұ ғ ым ө зінің тұ рақ тылығ ымен сипатталады. Ал олай болса оғ ан сә йкес ө згермейтін, жетілген, кемеліне келген эйдос ә лемі бар. Ұ ғ ым арқ ылы біз заттың терең мә нін ашамыз. Олай болса, ұ ғ ым мен сезімдік танымды бір-бірімен салыстырсақ - олар болмыс пен елес секілді.

Оның ойынша, адам - қ айшылық ты пә нде. Оның денесімен қ атар жан-дү ниесі бар. Дене – сезімдік ә лемге жатса, жанның Отаны – эйдос ә лемі, сондық тан, ол –мә ң гілік.

Ә рине, Платонның философиясы қ айшылық ты. Бір жағ ынан біз сезімдік ә лем мен эйдос ә лемінің арасындағ ы қ айшылық ты кө рсек, екінші жағ ынан, дене мен жанның ымыраласпайтынын байқ адық.

Орта ғ асырдағ ы діни философия идеалистік кө зқ арасты ә рі қ арай дамытады. Философияғ а бірқ ұ дайлық қ а ө туге байланысты сенім категориясы кіреді. Кө не замандағ ы дана емес, сенетін адам ғ ана ақ иқ атқ а жете алады деген пікір кіреді.

Эйдос ә лемі Қ ұ дайдың ойына айналып, адамдардың санасындағ ы ойлар Қ ұ дайдың ойлары жө ніндегі адамдардың толғ ауынан пайда болады. Қ ұ дай Дү ниені жоқ тан жаратқ аннан кейін оның ойы зат ә лемінің алдында келеді, ал адамның танымында зат алда жү реді. Орта ғ асырда жан-дү ние ұ ғ ымымен қ атар рух пайда болады.

Бұ л идеяларды дамытуғ а Жаң а дә уірде Р.Декарт ө з ү лесін қ осады. Оның ойынша, жан – материядан бө лек субстанция жә не оның негізгі қ асиеті – ойлауда. Егер материя тек кең істікте созылатын енжар зат болатын болса, жан ө з белсенділігімен танылады. Сонымен қ атар, адамның санасында туа біткен қ ажетті идеялар бар: ол адамның “мендік” идеясы, математикалық идеялар, Қ ұ дай идеясы.

В.Г.Лейбниц идеалистік философияның жаң а тү рін Дү ниеге ә келеді Адам ө зінің ішкі жан-дү ниесінің бар екенін ө з тә жірибесінде анық тайтын болса, онда басқ а заттардың да жаны бар деп ойлауғ а болады. Егер Демокрит кө зге кө рінбейтін атомдарды мойындаса, Лейбниц кө зге кө рінбейтін ө з-ө зіне жеткілікті жандарды – монадаларды философияғ а ең гізеді. Мұ ндай кө зқ арастың шең берінде Қ ұ дайдың ө зі –монаданың монадасы ретінде қ аралуғ а тиіс.

Неміс классикалық философиясында идеалистік философия ә рі қ арай дамиды. И.Кант ө зінің трансцендентальдық философиясында шынайы болмыс бізге танылмайды, - деген пікірге келеді. Біздің танып білетініміз – тек қ ұ былыстар ә лемі. Біз ө зіміздің априорлық, тә жірибеге дейін берілген сезімдік жә не ақ ыл-ой категориялары арқ ылы тә жірибеде берілген мазмұ нды ретке келтіреміз. Бірақ, адамның осы априорлық категорияларғ а тә уелсіз бір қ асиеті бар – ол адамның ішіндегі ар-ұ жданы, адамгершілік заң ы. Ол ерікті ырық ты, адамның шексіз жетілуін, олай болса, ө лместікті, ал онымен бірге Қ ұ дай идеясын талап етеді. Олай болса, шынайы болмысқ а таным арқ ылы емес, оғ ан тек діни сенім арқ ылы ғ ана жетуге болады.

Алайда, Канттың бұ л идеялары оның ә ріптестерін қ анағ ат етпей, олар ғ ылыми деректерге сү йене отырып, бү кіл Дү ниені ақ ыл-ойдың қ исынына сә йкес дамуы ретінде тү сінгілері келді (Фихте, Шеллинг, Гегель). Осы идеяғ а сү йене отырып, ұ лы Гегель философия тарихында бұ рын-соң ғ ы болмағ ан ү лкен жү йе жасады. Оның негізінде Абсолюттік Идеяның ө з-ө зін тану жолында басқ а болмысына, яғ ни, Дү ниеге айналып, ө зін соның шең берінде ширатып, адамның санасы мен объективті рухты тудыруы, соның нә тижесінде Абсолюттік Рухтың сатыларына кө терілуі жатты. Яғ ни, болмыс пен қ ұ былыстың арасында қ азылғ ан ешқ андай ор жоқ, олар бір-бірімен диалектикалық байланыста деген тұ жырымғ а келді.

Маркстік философияда бұ л мә селе керісінше шешілгенмен, сол нә тижеге келді. Дү ниені ешқ андай Абсолюттік Идея тудырғ ан жоқ. Ол мә ң гілік ө зінің ішкі қ айшылық тары арқ ылы дамып жатқ ан материалдық Дү ние. Ө з даму барысында ол тіршілікті тудырып, соң ынан тарихқ а саналы пә нде – адам табиғ и тү рде келеді. Ол ө з санасында Табиғ аттың заң дылық тарын бейнелеп, қ ұ былыстарды зерттеу арқ ылы объективті дү ниедегі ү рдістердің мә н-мағ насын аша алады. Соның нә тижесінде ғ ылым мен философия Дү ниеге келіп, адам жағ алай ортаны ө зінің шығ армашылық іс-ә рекеттері арқ ылы ө з ө міріне лайық ты қ ылып қ айта ө згертеді. Маркстік философия сана мен рухты материалдық болмыстан шығ арғ анмен, олардың салыстырмалы дербестігін, тә уелсіздігін, ө зі туғ ызғ ан материалдық дү ниеге қ айта ә серін тигізетінін мойындайды.

Қ орыта келе, айтайын дегеніміз, материализм мен идеализмнің екеуі де ө з дамығ ан формаларында реализм бағ ытына толығ ынан қ осылмағ анмен, - жақ ындай тү седі.

Енді реализмге келер болсақ, бұ л бағ ыт Шындық тың екі жағ ын да толығ ынан мойындап, я болмаса, оларды Болмыстың қ ұ ндылығ ы жағ ынан тең екі жағ ы ретінде тү сінеді. Олай болса, бұ л бағ ыт материализм мен идеализмнің біржақ тылығ ын мойындамайды.

Философия тарихында алғ ашқ ы реалистік жү йе жасағ ан “бірінші мұ ғ алім” – Аристотель болғ ан-ды. Ол грек философиясының натурфилософиясындағ ы негізгі жетістіктерді Платонның идеалистік идеяларымен ұ штастырып “материя” мен “форманың ” екеуінің де тең қ ұ ндылық тығ ын айтады. Оның формуласы: “материясыз - форма, формасыз – материя жоқ ”. Бұ л формуланы нақ тылай келе, материяны “мү мкіндік” (dynamіs), форманы “шындық ” (energeіa), іске асушылық ретінде тү сінеді. Форма мақ сатқ а лайық тылық арқ ылы ө мірге енеді. Оны ол энтелехия, яғ ни, рухани кү ш ретінде қ арайды, бұ л жағ ынан ол Платонның “эйдостарына” жақ ын. Бірақ, Платонның идеялары ерекше Ә лемді қ ұ райтын болса, Аристотельдің рухани кү штері материямен бірге берілген. Ө йткені, Шындық - материя мен форманың бірлігінен туады, соның негізінде жеке заттар мен қ ұ былыстар ө мір сү реді.

Жоғ арыдағ ы кө зқ арас “жан-дү ние” категориясын талдауғ а да ү лкен жаң алық енгізеді. Ол Платонның философиясына сә йкес “сезімдік” ө тпелі Дү ние мен “Эйдос ә лемі” екі ортасындағ ы дә некер емес, ол – белсенді рухани ө мірлік кү ш-қ уат.

Реализм ө зінің жалғ асын Орта ғ асырлардағ ы схоластика ағ ымында тапты. Бірақ, олар рухани кү штің басымдылығ ын Қ ұ дай идеясынан іздеді.

Жаң а дә урірдегі Декарттың философиясында реализм бағ ыты ашық дуализмге айналады. Ө йткен себебі, Декарт екі бір-біріне тә уелсіз субстанцияны – дене мен жанды мойындайды. Мұ ндай қ айшылық ты шешу жолында ол оларды бір-бірімен біріктіретін Қ ұ дайды мойындауғ а мә жбү р болды. Қ ұ дай- мә ң гілік Абсолютті субстанция, ал дене мен жан субстанцияларына келсек, оларды жаратқ ан сол Қ ұ дайдың ө зі.

Декарттың философиясына қ анағ ат тұ тпай, голландия ойшылы Б.Спиноза монистік реализм бағ ытын тудырады. Оның ойынша, бір ғ ана субстанция бар – ол Қ ұ дай, немесе Табиғ ат, - шексіз субстанция. Ал, дене мен жанғ а келер болсақ, олар осы субстанцияның негізгі атрибуттары, яғ ни, қ асиеттері. Сонымен, тағ ы да Аристотельге қ айтып оралғ андай болдық. Бірақ, “материя” мен “форманың ” орнына “созылу” мен “ойлау” принциптері келеді. Осындай кө зқ арасқ а сә йкес, енді материя мен формадан тұ ратын жеке зат – субстанция емес, ол жоғ арыдағ ы шексіз қ асиеттердің шектелген кө рінісі – модустары ғ ана. Ө йткені, созылғ ан заттың шегі бар, ол кең істіктің шектелуі деген сө з, қ абылдау болғ аннан кейін ойлаудың да шектелуіне ә келеді.

Сонымен, реализм бағ ытында пайда болғ ан “материя мен форма” категориялары, “дене мен жанғ а”, соң ында “созылу мен ойлауғ а” ауысты.

ХХ ғ. ұ лы философы П.Т. де Шарденді де реалистік бағ ыттың ү лкен тұ лғ асы ретінде қ арауғ а болады. Оның ойынша, жаратылғ ан Дү ниенің екі кү ш-қ уаты бар: бір жағ ынан, ол тангенциалдық, яғ ни физикалық энергия болатын болса, екінші - осы Дү ниені біріктіріп даму жолына итеретін радиалдық, яғ ни, психикалық, рухани кү ш. Адамзат тарихының Дү ниеге келген сатысынан бастап радиалдық рухани кү ш толығ ынан ашылып, адамның саналы іс-ә рекеті арқ ылы Жаратылғ ан Дү ниені ә рі қ арай жетілдіріп болашақ та Жер бетінде ноосфераның қ алыптасуына ә келеді, - дейді ұ лы ойшыл. (қ араң ыз: П.Т. де Шарден. Феномен человека. М., Прогресс., 1988)

Қ орыта келе, реализм бағ ытының бү гінгі таң дағ ы философиядағ ы болашағ ының басымырақ екенін айтқ ан жө н.

Енді “материя” мен “рух” жө ніндегі қ азіргі ғ ылымдағ ы тұ жырымдарғ а тоқ талғ ан жө н сияқ ты.