Егемен Қазақстан және философиялық ой-пiкiрдiң дамуы

Қ азақ станның егемен елге айналуы рухани салада зор серпiлiс пен шабыт тудырды - Отандық философия сахнасына жоғ арыдағ ы аталғ ан ү лкен тұ лғ алармен қ атар жаң а буын кө терiлiп, ө зiнiң қ омақ ты ұ лесiн қ осты. қ азақ халқ ының мың дағ ан жылдық терең дiкке кететiн руханияты, дiлi, дұ ниесезiмi қ айта тексерiлiп, зерттелiп, тө л мә дениетiмiздi байытты. Бұ л мә селерге арналғ ан М. Орынбековтың бiрнеше нә тижелi ең бектерi жарық кө рдi. Сонымен қ атар, бұ л салағ а қ омақ ты ү лес қ осқ ан С. Ақ атайдың ең бектерiн атауғ а болады. “қ азақ тану» саласына бiртұ тастық тұ рғ ыдан қ арап, тарихи, ә леуметтiк-экономикалық, саяси-қ ұ қ тық, рухани сараптау жасағ ан Ж. Молдабековтың ең бектерiн атау қ ажет. Орта ғ асырдағ ы Отандық философияғ а жаң аша қ арап ө з ү лесiн қ осқ ан Ж. Алтаев болды.

Қ азақ мә дениетiнiң типтiк бiтiмдерiн зерттеп, оны ең соң ғ ы мә дениеттанудағ ы кө кжиектермен ұ штастыра бiлген, мә дениет философиясының басқ а да салаларын зерттеп жұ рген Т.Ғ абитовтың ең бектерi ерекше қ ызық ты да нә тижелi деп есептеймiз.

Қ азақ халқ ының тарихи қ алыптасқ ан дiлi мен дұ ниесезiмiнiң ерекшелiктерiн нә зiк те терең кө рсете бiлген Қ. Нұ рланованың ең бектерiн атап ө ткен абзал. Отандық рухани мұ раны зерттеулерге Т. Айтқ азин, Т. Бұ рбаев, К.Бегалинова ө з ұ лестерiн қ осты.

Егемен Қ азақ станғ а ғ ұ лама Абайдың берерi ә лi кө п. Бұ л арада “Абайтануұ саласын жаң а биiк дә режеге кө терiп, басқ а да философия салаларын зерттеуге ө з қ омақ ты ұ лесiн қ осып жү рген Ғ.Есiмнiң ең бектерi ерекше аталуғ а тиiс.

Қ азақ стан қ оғ амының тұ бегейлi ө згеруi, ө з руханиятымызғ а жаң а дә режеде қ айта оралу, сонымен қ атар Дә уiрдiң қ ойғ ан жаң а Талаптарына сә йкес Жауап беру, Дү ниежү зiлiк кө штен қ алып қ алмау т.с.с. халық тың болашақ тағ дырына байланысты кө п мә селер зиялылар қ ауымында, университеттер мiнбелерiнде қ ызу талданып, сарапталды, бiршама қ омақ ты ең бектер жарық кө рдi.

Бұ л арада немiс классикалық философиясы кө терген ө зектi мә селелерге ө з ү лесiн қ осқ ан, сонымен қ атар, Батыс Еуропа топырағ ында пайда болғ ан ең соң ғ ы ағ ымдарды талдап, оны ө з руханиятымызбен салыстырып, мә дениет философия саласында компаративтi (салыстырмалы) зерттеулер жү ргiзiп жү рген дарынды ғ алым Б. Нұ ржановтiң ең бектерi ө тпелi қ оғ амдағ ы болып жатқ ан ө згерiстердi терең iрек тү сiнуге мұ мкiндiк беретiнi сө зсiз.

Соң ғ ы жылдары ұ лттық ғ ылым академиясының философия институтында қ азiргi адамзаттың рухани-адамгершiлiк дағ дарысы, соғ ан байланысты Қ азақ станның дамуындағ ы қ ұ ндылық тар бағ дарламасы, ө тпелi дә уiрдегi адамның экзистенциалдық вакуумда қ алып қ оюы, ә леуметтiк нормалардан ауытқ у (аномия) т.с.с. кү рделi де ө зектi мә селелер акад. Ә.Нысанбаевтың жетекшiлiгiмен зерттелiп, белгiлi нә тижелерге қ олымыз жеттi. Оғ ан ө з ү лесiн қ осқ андар С.Колчигин, А.Хамидов, К.Альжанов, И.Ергалиев, Г.Соловьева, А.Капышев, Р.Қ адыржанов, З.Сарсенбаева т.б. ғ алымдарболды.

Жоғ арыдағ ы аталғ ан iзденiстермен Б. Қ ұ дайбергеновтың ең бектерi де ө з ерекшелiктерiмен ү ндесiп жатады.

Ө тпелi дә уiрде философиялық дең гейде қ ажеттi тү рде мына сұ рақ тар пайда болып, ө з шешiмiн табуын талап еттi - ол: Ақ иқ ат кiмнiң қ олында? қ азiргi адамзаттың негiзгi даму жолы Батыс, я болмаса, Шығ ыс цивилизациясында ма? Дү ниежү зiлiк кө штен тағ ы да қ алып қ алмас ү шiн Қ азақ стан қ ай жолмен дамуы керек? - Бұ лар, ә рине, халық тағ дырын, егемендi елдiң болашағ ын анық тайтын сұ рақ тар.

Тарихи жеке адамның ерiктiгi мен жасампаздық iс-ә рекетiне негiзделген Батыс цивилизациясы жағ алай ортаны ө згертiп адамның игiлiгiне жарату жолында соң ғ ы ұ ш-тө рт ғ асырдың, ә сiресе ХХ ғ шең берiнде орасан-зор жетiстiктерге жеттi - оның ең биiк сатысы бұ гiнгi таң дағ ы постиндустриалдық цивилизацияның шең берiнде ө мiр сұ рiп жатқ ан бiршама Еуропа елдерi, Ақ Ш пен Канада, Австралия т.с.с. Бұ л елдер материалдық -техникалық жағ ынан қ андай биiк сатығ а кө терiлгенмен, рухани жағ ынан сондай тайыздық қ а тө мендедi - оның дә лелi орасан-зор қ ылмыстық, iшушiлiк, нашақ орлық т.с.с. қ азiргi уақ ытта бiзге жақ сы таныс қ ұ былыстар. Мә дениеттi нарық жолына қ ою - тобырдың нә псi, дене интенцияларына (бағ ыт) байланысты дө рекi мә дениет формаларын тудырды. Биiк ө нер тек қ оғ амның элитарлық аз тобының мү дделерiн қ анағ аттандырады. Адамның қ оғ ам ө мiрiндегi статусы (орны) - оның байлығ ымен анық талатын болды - Э.Фроммның айтуына қ арағ анда “иелену арқ ылы болу» - негiзгi адам ө мiрiнiң мә н-мағ насын анық тайтын принципке айналды. Сонымен, тә н лә ззә ты бiрiншi орынғ а қ ойылып, материализм бағ ыты тек қ ана философияда ғ ана емес, бұ кiл ө мiрдi шырмап толығ ынан жең дi. Бiз марксизмнiң ө зi - Батыс дү ниетанымының логикалық аяқ талуы екенiн естен шығ армауымыз керек.

Ендi Шығ ыс цивилизациясына келер болсақ, ол қ ауымдастық қ а, қ оғ амдық мұ дденiң жеке адамғ а қ арағ анда жоғ ары тұ руына негiзделген. Бұ л принциптi ө зiнiң логикалық аяғ ына шейiн жеткiзiп бү кiл жеке меншiктi жойып, оны тотальды (бiртұ тас) мемлекеттендiру арқ ылы жаң а қ оғ амды орнатуғ а бағ ытталғ ан орасан зор ә леуметтiк тә жiрибе Кең ес елiнде сә тсiздiкке ә келгенiн таяудағ ы тарихтан жақ сы бiлемiз. Бiршама Шығ ыс елдерiнде ө ндiргiш кұ штер осы уақ ытқ а шейiн тө мен дең гейде, кедейшiлiк, кү нбе-кү нгi ең қ ажеттi нә рселердiң жетiспеушiлiгi - кө п жылдарғ а созылғ ан ауруғ а айналды.

Сонымен қ атар, кейбiр Шығ ыс елдерi (Жапония, Малайзия, Сингапур, Оң тұ стiк Корея т.с.с.) ө з дiлi мен мә дениетiн сақ таудың негiзiнде ең соң ғ ы озық технологияларды игере бiлiп, постиндустриалық цивилизация сатысына кө терiлдi. Осы жолмен тез қ арқ ынмен дамып келе жатқ ан - жаң а ғ ана тiзесiнен кө терiлiп болашақ қ а ұ мтылғ ан алпауыт қ ытайды да атап кетуге болады.

Ө з егемендiгiн алғ ан қ азақ елiнде реформалар басталғ аннан кейiн кө п ұ замай либералдық - демократиялық саяси бағ ыт басымдық қ а ие болды. Алайда, бiздiң пә нiмiз саясаттану емес, философия болғ андық тан, бұ л салада қ андай ойлар пайда болды, - деген сұ рақ қ а жауап берейiк.

“Шындық Батыста. Бү гiнгi таң дағ ы артта қ алғ ан елдер ертелi-кеш Батыс цивилизациясының соқ пағ ына тү сiп дамиды. Олардың ұ лттық мә дениетi, дiлi ертең -ақ қ оғ амдық сананың шетiнде қ алып “универсалдық» Батыс “mass media» толығ ынан ө з басымдығ ына жетедi - бұ л бү кiладамзат дамуының негiзгi жолы», - деген пiкiрдi бiз Н. Амрекулов пен Н. Масановтың 90-шi жылдардың орта кезiнде шық қ ан ең бектерiнен оқ имыз. Бұ лар - ашық батысшылдар. Қ азiргi қ оғ амдық санадағ ы олардың алатын орны мардымсыз.

Екiншi кө лемдi топқ а астыртын батысшыларды жатқ ызуғ а болады (Ж. Абдильдин, М. Тажин, Е.Ертiсбаев т.с.с., билiк басындағ ы бiршама қ ызметкерлер, ә сiресе, батыс елдерiнен соң ғ ы жылдары бiлiм алғ ан, ө з елiнде уақ ытында ұ лттық мә дениеттен терең нә р алмағ ан жастар тобы). Олардың ойынша, Батыс цивилизациясындағ ы жеке адамның шығ армашылық iс-ә рекетiне негiзделген озық технологиялар, қ ұ қ тық мемлекет ү лгiлерiн т.с.с. жетiстiктерiн алып ө мiрге дереу енгiзу керек, сонымен қ атар, жеке адамдардың қ ұ қ тарын сақ тау негiзiнде олардың жасампаздық кү ш қ уатын арттыру қ ажет; ұ лттық руханияттың дамуын сол жолғ а бағ ындыру заң ды нә рсе.

Кейбiр зиялылар (А. Машани т.б.) қ оғ амды апаттан қ ұ тқ арудың негiзгi жолы исламдық бағ ытпен дамуда, - деген пiкiр айтады. Сонда ғ ана бiз ө з болмысымызды сақ тап қ алуғ а мұ мкiндiк аламыз. Алайда бұ л бағ ытты қ олдайтын топтар кө п емес: ол, бiр жағ ынан, кең ес заманынан берi келе жатқ ан ағ арғ ан саясатқ а, екiншi жағ ынан, қ азақ халқ ының ислам дiнiнде тарихи терең тамырланбағ анына байланысты болса керек.

Соң ғ ы зиялылар тобы Отандық бағ ытты (А.қ асымжанов, Т.Сарсенбаев, А.Касабек, Д.Кiшiбеков, т.б.) ұ стайды. Олардың ойынша, қ оғ амның тұ бегейлi ө згеру жолында ұ лттық дiлiмiз бен дә стү рлi мә дениетiмiздi сақ тай отырып, озғ ан елдердiң жетiстiктерiн соларғ а бейiмдей қ абылдап, ө згеруiмiз керек. Сонда ғ ана бiз ө з-ө зiмiздi сақ тап қ алып, трансұ лттық корпорациялардың тудырғ ан жаң а мә ң гү рттерiне айналмаймыз - жеке тұ лғ аның ерiктiгi ә рқ ашанда қ оғ амдық мү дденiң шең берiнен шық пай, қ ұ зғ а кетiп бара жатқ ан “соқ ырдың ерiктiгiне» ұ қ самауғ а тиiс. Бұ л бағ ыттың жақ таушылары зиялылар арасында ең кө п болғ анымен, қ азiргi саясатта олардың ү ндерi ә лсiз естiледi.

Жалпы алғ анда, либералдық -демократиялық саясаттың ө зi нақ тылы ащы шындық тың негiзiнде дү ниеге келген болатын. Егемендiктi алу барысындағ ы қ алыптасқ ан iшкi жә не сыртқ ы ахуалдың ө зi бiзге басқ а жолды таң дауғ а мұ мкiндiк бермедi. Ө кiнiшке орай, оны егжей-тегжей талдауғ а кiтаптың кө лемi мү мкiндiк бермейдi.

Сонымен қ атар, қ оғ амның тез арада байлар мен кедейлерге жiктенiп, олардың арасындағ ы алшақ тық тың ө суi, “байлық пен бақ ытты болу жақ сыұ деген идеологияның негiзiнде руханияттың жү деуi, қ оғ амның бiршама бө лiгiнiң, ә сiресе, буыны қ атаймағ ан, ө мiрден алғ ан тә жiрибесi тайыз жастардың батыстық тойымсыздық пиғ ылына ө туi, осығ ан байланысты “ә леуметтiк аномияның ұ (ауытқ у) шектен тыс ө суi, жекешендiрiлу жолында жасалғ ан келең сiз жә йттер т.с.с. ә леуметтiк наразылық ты кү шейтiп, билiк басындағ ылар жұ ргiзiлiп жатқ ан саясатқ а тү зетулер ең гiзуге мә жбү р болды.. Қ азiргi таң да жү ргiзiлiп жатқ ан саясаттың ә леуметтiк - демократиялық бағ ытқ а қ арай жылжып бара жатқ анын байқ ауғ а болады. Оның толық жең iсi - халық болашағ ын анық тайтын бағ ыт болмақ.

Ө зiндiк дайындық қ а арналғ ан сұ рақ тар:

1. Қ азақ дү ниетанымының қ андай ерекшелiктерiн кө рсетуге болады?

2. Кө не тү ркi мифологиясындағ ы ә йел қ ұ дайдың аты қ андай?

3. Кө не тү ркi мифологиясындағ ы ө лiмнен қ ашып ө лместiктi iздеген кiм болды?

4. Гректердiң “Жетi даналарының» бiрi болып саналатын тү ркi бабамыздың есiмi кiм болды?

5. “Ақ ыл, ә дiлет, дә улет, қ анағ ат» қ ұ ндылық тары елдi бақ ытқ а ә келедi, - деген ойшыл кiм?

6. “Ақ иқ ат сыйын» жазғ ан ойшылды атаң ыз.

7. Сопылық философиядағ ы “фана» деген ұ ғ ымның мағ ынасы неде?

8. Сопылық тың қ ай сатысында адам Алла-тағ аламен қ ауышады?

9. Ө мiрде алудан гө рi болуды арман еткен жырауларды есiң iзге тұ сiрiң iз.

10. Қ азақ даласындағ ы алғ ашқ ы утопист-жырау кiм болды?

11. Абылай ханның кең есшiсi болғ ан ұ лы жырау кiм едi?

12. Қ азақ тың дана билерiн есiң iзге тұ сiрiң iз.

13. Қ азақ болмысындағ ы шамандық тың қ алдық тарын терең зерттеген ағ артушы кiм болды?

14. “Адам бол! “ ұ ранын тастағ ан ойшыл кiм едi?

15. Жаң а мектептер ашып, қ азақ ша оқ улық тарды алғ аш жазғ ан ағ артушы кiм болды?

16. Абай қ андай “бес нә рседен қ ашық, бес нә рсеге асық бол» дейдi, соны есiң iзге тү сiрiң iз.

17. Сот билiгiне жыл кесiлмей сайлауды қ алағ ан кiм болды?

18. Шә кә рiмнiң танымдық кө зқ арасын қ андай бағ ытқ а жатқ ызуғ а болады?

19. “Оян, қ азақ!» ө лең дер жинағ ын жазғ ан ағ артушы-демократты есiң iзге тұ сiрiң iз.

20. “Ү ш анық ты» жазғ ан кiм?

21. “Маса» жинағ ын жазғ ан ағ артушы.

22. Кең ес дә уiрiнде диалектикалық логика саласын дамытқ ан философтарды есiң iзге тұ сiрiң iз.

24. Ұ лт-аралық қ атынасты зерттеген ғ алымдарды есiң iзге тү сiрiң iз.

25. Ө тпелi кезең теориясын терең зерттеген ғ алым.

26. Отандық философиядағ ы “батысшылардың ұ кө зқ арасын сипаттаң ыз.

27. “Дiни iргетастық» деп қ андай кө зқ арасты айтамыз.