ХIХ ғ ағартушылық философия

Қ азақ халқ ының тарихындағ ы ХIХ ғ келер болсақ, Ресей империясының бодандығ ына ө ткен елде, сол алып мемлекеттiң шең берiнде жаң аша, негiзiнен, жерде отырып ө мiр сұ ру жолдарына икемделу, осы кұ рделi де қ иын жағ дайда халық тың ө зiн-ө зi сақ тап қ алу мә селесi ө мiрдiң алғ ышарттары ретiнде тарихи сахнағ а шығ ады. Халық тың тарихында бұ рынғ ы-соң ды болмағ ан мұ ндай ө ткiр бетбұ рыс философия саласында ағ артушылық ағ ымды тудырады.

Бұ л арада айтып кететiн нә рсе - ә рбiр халық ө зiнiң ө мiрiнiң шешушi кезең дерiнде Тарихтың қ ойғ ан жаң а Талаптарына сә йкес Жауап қ айтаруы керек. Ол ү шiн ескi қ ұ ндылық тар жұ йесiн ө згертiп Дү ниеге деген жаң а кө зқ арас ең гiзу қ ажет. Мұ ндай кү рделi iстi зиялылар қ ауымының алдың ғ ы қ атарлы ө кiлдерi жасап, халық тың сана-сезiмiн ө згертуге тырысады - оны бiз ағ артушылық саты деп атаймыз. Ондай кезең барлық елдерде уақ ытында болғ ан.

Отандық ағ артушылық тың негiзгi ерекшелiктерiнiң бiрi - рулық, одан ә рi асса - ерте феодалдық қ арым-қ атынастағ ы, кө шпендiлiк ө мiр салтын ұ стағ ан халық ты жаң а ә леуметтiк-экономикалық, саяси-қ ұ қ тық жағ дайда, болуы мұ мкiн апаттан аман сақ тап қ алып, оның сана сезiмiне жаң а қ ұ ндылық тарды ең гiзу арқ ылы оны жерге тұ рақ тандыру болды. ґйткенi, кө шпендiлiк ө мiр салтының негiзгi факторы - жер кө лемi - кедейленген орыс шаруаларын қ азақ жерiне ә келiп отырғ ызу саясатының негiзiнде - жылдан жылғ а қ ысқ ара басталды. Ал мұ ның ө зi кұ йзелiсте тұ рғ ан кө шпендiлiк мал шаруашылығ ын толығ ынан кұ йретiп - елде аштық пен қ атар мың дағ ан жылдар бойы созылып келген ө мiр салты, ә дет-ғ ұ рып қ ұ ндылық тары адамдардың жан-дұ ниесiнен ажыратыла басталды. Бұ л бiздiң ата-бабаларымыздың мың дағ ан жылдардағ ы тарихында болмағ ан “ зар заманды» тудырып, адамдар ө з ө мiрiнiң мә н-мағ насын жоғ алтып, қ азiргi тiлмен айтқ анда, экзистенциалдық вакуумге келiп тiрелдi. Халық тың ө зiн-ө зi жоғ алту қ аупы туды. Мұ ндай ақ уалда кө п жыраулар бұ рынғ ы ө ткен ө мiрдi кө кседi (қ азiргi кең ес қ оғ амын кө ксеп жұ рген кейбiр саясаткерлер сияқ ты).

Алайда, Тарих ө ткен жолдарын қ айталамайды, сондық тан, ө ткендi кө ксеу - тарихи тұ йық тық қ а ә келiп тiрейдi. Мұ ны тұ сiнген халық ағ артушылары Шоқ ан Уә лиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Кұ нанбаев секiлдi ұ лы тұ лғ алар халық ты жаң а ө мiрге баулып, оны сауаттық ты ашуғ а, бiлiмге, ең бекқ орлық қ а, белсендi ө мiр салтына, жасампаздық қ а шақ ырды.

Қ азақ даласындағ ы ағ артушылық кө шiн бастағ ан аса дарынды ұ лы тұ лғ а Шоқ ан Шың ғ ысұ лы Уә лиханов (1835-1865 ж.ж.) болды. Ө зiнiң қ ысқ а ө мiрiнiң шең берiнде ол ө те кө п iстердi тындырып, тек қ ана қ азақ халқ ының ө ткен тарихын, ә дет-ғ ұ рпын, жалпы руханиятын зерттеп қ ана қ оймай, сонымен қ атар, сол кездегi нақ тылы ө мiршең дi мә селерге ат салысып, қ алың бұ қ араның мү дделерiн аса батылдық пен қ орғ ап, соның жолында “ақ қ ан жұ лдыздай», ө кiнiшке орай, ерте жанып кеттi.

Шоқ анның онтологиялық (болмыстық) кө зқ арастарына келер болсақ, ол кү нбе-кү нгi адамның тә жiрибесiнен шығ атын, сол кездегi жаратылыстану ғ ылымдарына сү йенетiн материалистiк бағ ытта болды. Оның тiкелей болмыс жө нiндегi ең бектерi болмағ анмен, оны бiз Шоқ анның қ азақ тардың шамандық (бақ сылық) ө мiрсезiмiн талдауынан байқ аймыз. Шамандық ты кө шпендiлердiң алғ ашқ ы кө не дiнi ретiнде қ арап, ойшыл Табиғ аттың сиқ ырлы да ү рейлi кү штерiнiң осы дiнде бейнеленгенi жө нiнде айтады. Яғ ни, Табиғ ат бiрiншi де, адамның ө зi сол табиғ аттың тө л туындысы болғ аннан кейiн ө зiнiң сана-сезiмiнде жағ алай ортаны дұ рыс, я болмаса қ ияли бейнелейдi.

Ендi ойшылдың ә леуметтiк болмыс жө нiндегi кө зқ арастарына келер болсақ, ол “ географиялық детерминизм» бағ ытын ұ стағ анын байқ аймыз. қ оғ амның дамуына жағ алай қ оршағ ан ортаның жазық тығ ы, я болмаса, тау-тастығ ы, ауа-райы, жер қ ұ нарлығ ы т.с.с. факторлары жатады. Сондық тан, шегi жоқ жазық дала мал бақ қ ан кө шпендiнiң енжарлығ ын, ерiншектiгiн т.с.с. қ асиеттерiн қ алыптастырса, тау мен тасқ а толы, сарқ ырап ақ қ ан каһ арлы ө зен-сулары бар, неше-тү рлi қ ауыпқ а толы аймақ тар, керiсiнше, адамның жинақ тылығ ын талап етедi. Мұ ндай кө зқ арас Батыс Еуропадағ ы француз ағ артушыларының ойларына сай келедi - мұ ның ө зi ойшылдың тек Орыс ғ алымдарымен ғ ана емес, сонымен қ атар Батыс философиясымен де таныс болғ анын дә лелдей келе, оның ө з заманының ой-ө рiсiнен қ алмағ анын кө рсетедi.

Олай болмақ тү гiл, ол бү гiнгi таң дағ ы мә селелердi терең iрек тү сiнуге кө мектеседi. Мысалы, реформалардың басында ауыл шаруашылығ ындағ ы iрi ұ жымдық мекемелердi жойып, олардың орнына жеке шаруашылық қ ожалық тарын орнату саясаты жұ ргiзiлдi. ә рине, мұ ндай саясатта елдiң географиялық ерекшелiктерi ескерiлген жоқ. қ азақ стан Ақ Ш, я болмаса, Бразилия, немесе Франция емес. Ендi бұ гiнгi таң да ғ ана бiз жiберген қ ателiктерiмiздi байқ ап талдап жатырмыз. Сонау кө не заманнан бастап Жаң а дә уiрге дейiн елдiң сайын даласында тек қ ана кө шпендi мал шаруашылығ ы ең тиiмдi шаруашылық формасы болғ анын Шоқ аннан кейiнгi бiзге де мойындауғ а тура келедi. Тек қ ана индустриалық -машиналық ө ндiрiс пайда болып, ө ндiргiш кү штер зор даму қ арқ ынын алғ ан кезден бастап қ ана солтү стiк жә не орталық ө ң iрлерде жерге тұ рақ тану мү мкiншiлiгi пайда болып, сол кезден бастап қ азақ жерлерiне басқ а мемлекеттердiң “қ ызығ ушылығ ы» пайда бола бастады.

Шоқ ан Уә лихановтың ә леуметтiк - саяси, қ ұ қ тық кө зқ арастарына келер болсақ, ойшыл жан-тә нiмен халық тың қ амын ойлап, “ә дiлеттi басқ ару» жү йесi арқ ылы “парасатты реформалардың» негiзiнде халық тың хал-ақ уалын ө згертуге болатынына сендi жә не оны жақ ындату ү шiн барлық кү ш-жiгерiн салды. Ол 1862 ж. Атбасар аймағ ының сұ лтан-басқ арушы лауазымын жең iп алу ү шiн сайлауғ а тү сiп жең генмен, Патша ү кiметi оны бұ л орынғ а бекiтпей қ ойды. Одан кейiн Шоқ ан “Сот реформалары жө нiндегi жазбалар» атты ө зiнiң ғ ылыми ең бегiн жазады. Осы кездегi Ресей мемлекетiнде буржуазиялық -демократиялық реформалар қ омақ ты орын алып жү рiп жатқ анымен “азиаттық деспотия», пара алу, заң ды бұ зу, қ арапайым адамның ар-намысын аяқ қ а басу т.с.с. кертартпалық тар бұ рынғ ыдай болып жатты. Сондық тан, Шоқ ан Ресей мемлекетiнiң қ ұ қ тығ ына зор кү мә н келтiредi. Қ ұ қ тық мемлекетте заң дардың ү стемдiгi ә рқ ашанда сақ талуы қ ажет - оны ешкiмнiң де аттап ө туiне қ ұ қ ы жоқ. Заң дар бұ зылғ ан жағ дайда жаза ә дiл сот арқ ылы берiлуi керек, - деп қ орытады ойшыл.

Шоқ ан Патша ү кiметiнiң Ресей сот институтын ө згертпеген, бейiмделмеген тү рде қ азақ қ оғ амының ө мiрiне ең гiзуiне ү зiлдi-кесiлдi қ арсы шығ ып, оның негiзсiздiгiн кө рсетедi. Ресей заң дары қ азақ қ оғ амындағ ы ә леуметтiк қ атынастардың ерекшелiктерiн, халық тың тарихи қ алыптасқ ан қ ұ қ тық кө зқ арастарын ескермейдi. Шоқ анның ойынша, таяу болашақ та қ азақ даласында ұ йреншiктi, халық алдында абыройы бар билер сотын қ алдыра тұ ру қ ажет.

Ш.Уә лиханов қ азақ халқ ының рухани ө мiрiн зерттеуге де қ омақ ты ү лес қ осты. Оның даналығ ы - болашақ тағ ы халық тың рухани жаң аруындағ ы тарихи қ алыптасып ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а жеткен жыр-дастандардың, аң ыздардың, т.с.с. халық туындыларының маң ыздылығ ын ұ ғ ып, олардың ә р-тұ рлi тұ п - нұ сқ аларын қ ағ азғ а тү сiрiп, болашақ ұ рпақ тарғ а қ алдыру болды. Солардың iшiнде “Қ озы Кө рпеш - Баян Сұ лу», “Едiге», “Ер Қ осай», “Ер Кө кше» сияқ ты жырлар бар. Туысқ ан қ ырғ ыз халқ ының аса кө рнектi туындысы - “ Манасты» да алғ аш рет қ ағ азғ а тү сiрiп, оны орыс мә дениет зерттеушiлерiне кө рсеткен де Ш.Уә лиханов болды. Егер бiз орыс ұ лы ойшылы А.Ф.Лосевтың - қ айсы бiр халық тың мә дениетiнiң биiктiгi мен шоқ тығ ы оның тарихи тудырғ ан аң ыздары мен жыр-дастандарының байлығ ына байланысты, - деген пiкiрiне қ ұ лақ тү рсек, Шоқ анның бұ л ең бегiн асыра бағ алау ө те қ иын жұ мыс болар. Осы ойларғ а сә йкес, бiз қ азақ халқ ының мә дениетiнiң ә лi талай-талай шың дарғ а жететiнiне кү мә нiмiз жоқ, ө йткенi оның iргетасы мық ты - ғ ажап iнжу-маржандармен безенген, мың дағ ан жылдарды артына тастап, бiздiң ө мiрiмiзге дейiн жеткен - халық мифологиясы. Ол қ азiргi қ азақ тiлi мен мә дениетiне ерекше ө зiндiк сипат беретiн сарқ ылмайтын бұ лақ, рухани тiрек.

Ш.Уә лиханов халық тың дiни ө мiрiн де терең зерттеп, оны ағ арту жолында кө п ең бек етедi. Ол шамандық ты (бақ сылық ты) кө шпендiлердiң Табиғ атқ а табыну жолында тудырғ ан дү ниесезiмi ретiнде қ арайды. Бұ л iзденiс жолында халық осы Дү ниенi жаратқ ан “Тә ң iрдi», адамдарды ә рқ ашанда қ олдап отыратын бабалардың рухы - “аруақ ты» табады. Ислам дiнiнiң Орта Азия мен қ азақ станғ а тарауы кө шпендiлердiң рухани ө мiрiнiң ө згеруiне ә келгенiн айтады. Дегенмен де, қ азақ дұ ниесезiмiнде ислам қ ағ идалары шамандық пен араласып, бiр жағ ынан, Аллағ а тағ зым етумен қ атар, екiншi жағ ынан отқ а табынумен жалғ асып жатты, - деп қ орытады ойшыл.

Жалпы алғ анда, ойшыл ислам дiнiне терiс кө збен қ арайды - молдалар халық ты қ араң ғ ылық пен надандық тың шырмауынан шығ армайды, сол кездегi қ азақ жерiндегi мешiттердiң кө п салынуына алаң даушылық пен қ арап, оларды халық ты бодандаудың бiр қ ұ ралы ретiнде қ арайды.

Мұ мкiн, бұ л жаң а бодандық жағ дайдағ ы халық тың ө зiн-ө зi сақ тап қ алу шараларының бiрi болуы да ғ ажап емес - бiрақ, Шоқ ан ондай ойғ а келген жоқ -ты. Дегенмен, оның кейбiр терең ойлары бұ гiнгi таң дағ ы дiни салада болып жатқ ан кұ рделi ө згерiстердi, соның iшiнде мистицизм, дiни фанатизм жә не экстремизм сияқ ты келең сiз қ ұ былыстарды сараптауғ а кө мектеседi.

Ағ артушылық ағ ымының кө рнектi ө кiлi Ыбырай Алтынсарин (1841 - 1889 ж.ж.) халық ты аман сақ тап қ алудың, жаң а қ алыптасып жатқ ан ақ уалғ а сай келуiнiң бiрден-бiр жолы - оның сауаттығ ын арттыру, бiлiмiн жетiлдiру, орыс мә дениетi мен тiлiн игеру деп есептедi. Сондық тан, ол ө зiнiң барлық кү ш-жiгерiн жаң а мектептер ашуғ а, балаларғ а арналғ ан қ ызық ты оқ улық тар жазуғ а жұ мсады.

Ө зiнiң Дұ ниеге деген кө зқ арастарында ол дiни бағ ытта болып қ ұ дайды мойындағ анымен, дiни фанатизмге қ арсы шығ ып, шала-сауатты қ азан мен Бухарадан келген молдалардың халық қ а тигiзетiн терiс ә серлерiн ә шкерлейдi. “Кел, балалар, оқ ылық!», «Жаз», “Ө зен» т.с.с. оның ө лең дерi осы кү нге дейiн ө зiнiң эстетикалық ә семдiгi, гуманистiк идеялары, тә рбиелiк мү мкiндiктерiмен бiлiм беру саласындағ ы жас ұ рпақ қ а оң ә серiн тигiзуде.

Ағ артушылық философиясының аса алып тұ лғ асы Абай Қ ұ нанбайұ лы (1845 - 1904 ж. ж.) - тек қ азақ халқ ы емес, сонымен қ атар бү кiл дұ ниежү зiлiк руханиятта ө зiнiң ө шпес iзiн қ алдырғ ан ұ лы ғ ұ лама. 1995 ж. ЮНЕСКО тарапынан ұ лы ойшылдың 150 жылдығ ы бұ кiл адамзат кө лемiнде атап ө тiлiп, қ азақ халқ ының мерейiн биiк шың ғ а кө тердi. Абайтану бү гiнгi таң да тек қ ана қ азақ зиялыларының ү лесiнде ғ ана емес, сонымен қ атар, бү кiл дү ниежү зiлiк қ ұ былысқ а айналды. Соң ғ ы кезде бiрталай мә ндi де терең зерттеулер жарық кө рiп, қ азақ халқ ының руханиятының дамуына ө з ү лесiн қ осты. Бiздiң ойымызша, “Абайтану» саласының мерзiмдi тү рде шығ ып тұ ратын ө з журналының да шығ уына кө п уақ ыт қ алмағ ан сияқ ты. Ө йткенi, бiз ә рi қ арай дербес мемлекет ретiнде дамығ ан сайын Абайдың айтқ ан терең ойларымен сусындап, ө з ө мiрiмiзде дұ рыс бағ ыт ұ стауғ а мұ мкiндiк аламыз.

Ә рине, шағ ын оқ улық та Абайдан қ алғ ан мұ раны жан-жақ ты сараптау мұ мкiн емес. Сондық тан, бiз Абайдың бү гiнгi кү ндегi кө кейкестi мә селелермен байланысты ойларына кө бiрек кө ң iл бө лсек деймiз. қ осымша ә дебиеттi талантты оқ ырман қ иындық кө рмей-ақ бұ гiнгi кiтапханалардан табады. Осы орайда бiз белгiлi Абайтанушы проф. Ғ.Есiмнiң ең бектерiн ерекше ұ сынар едiк.

Абай еуропалық мағ нада айтылатын классикалық бiлiм алғ ан жоқ (университеттерде оқ ығ ан жоқ). Бiрақ, ө зiнiң iшкi жалыны, дұ ниенi, ө мiрдi тануғ а деген зор iң кә рi мен шабытының арқ асында, ол араб, парсы, орыс тiлдерi мен мә дениетiн терең игерiп, ө зiнiң дұ ниеге деген кө зқ арасында олардың негiзгi нә тижелерiн қ азақ руханиятымен бiрiктiре бiлдi. Абайдың шығ армашылық ең бегi жан-жақ ты универсализмдiгiмен таң ғ алдырады: ол - ақ ын, сазгер, философ, аудармашы, қ ұ қ танушы, саясаткер. Уақ ытында М.Дулатов айтқ андай “Зә редей шү бә етпеймiз, Абайдың ө лген кү нiнен қ анша алыстасақ, рухына сонша жақ ындармыз. ү немi бұ л кұ йде тұ рмас, халық ағ арар, ө нер-бiлiмге қ анар, сол кү ндерде Абай қ ұ рметi кұ ннен кұ нге артыларұ. Мiне, бү гiн сол кү ндер келдi, ал жастарғ а қ ойылатын талап - ұ лы Абайды мұ қ ият зерттеп ө з жан-дү ниесiне сiң iру болмақ. Ол бiздiң хакiм-ата алдындағ ы парызымыз.

Абайдың онтологиялық (болмыстық) кө зқ арастарына келер болсақ, онығ ажап та терең, ө зiнiң ерекшелiгi мен маң ыздылығ ын ешқ ашанда жоймайтын дiннiң шең берiндегi философиялық антропология деп бағ алауғ а болатын сияқ ты. Жаратқ ан, Дұ ние, Адам - мiне, осы ү ш категория Абай философиясының iргетасын қ ұ райды. Абай ө з философиясының осы негiздерiн ө зiнiң 38-шi қ ара сө зiнде егжей-тегжей талдайды. Дұ ние Жаратқ анның қ ұ дiреттi кү шi арқ ылы пайда болып ө мiр сү рiп жатыр жә не онда белгiлi бiр заң дылық тар, мақ сатқ а лайық тылық бар - соң ғ ылардың негiзi - Ғ ылымда. Жаратқ анның ү шiншi сипаты - Хаят, яғ ни Тiршiлiк (қ араң ыз: Абай. Алматы. Ел., 1993, 84 б.). Мұ ның сыртында Абай тағ ы Алланың 5 сипатын кө рсетедi, бiрақ олар жоғ арыда кө рсетiлген негiзгi 3 сипатты нақ тылайтын, тұ сiндiретiн қ ұ ндылық тар. Олар: Басар (қ ырағ ылық), Сә мiг (сергектiк), Ирада (қ алау), Кә лам (сө з), Тә кин (жасампаздық, барлық қ а келтiрушi).

Ендi Абайдың Философиялық антропологиясына келер болсақ, жаратылғ ан адамның ақ ыл - ойы, кү ш - қ уаты бар, ал ол Алланың ғ ылыми - қ ұ дiреттiлiгiнен шығ атын қ асиеттер. Бұ л арада ұ лы Абай Рақ ымшылдық қ а аса кө п кө ң iл бө ледi. Ол да Алланың 8 сипаттарына кiрмесе де Оның негiзгi қ асиеттерiнiң бiрi, себебi оның аттары Рахман (Жарылқ аушы), Рахим (Мейiрiмдi), Ғ афур (Кешiрушi), Уадуд (Сұ юшi), Хафиз (қ орғ аушы), Сә ттар (Айыпты жабушы), Разақ (Ырыздық берушi), Нафиг (Пайда берушi), Уә кил (ґкiл), Латиф (Iлтипатты) - бә рi де Рақ ымшылдық ты кө рсетедi (қ араң ыз: Абай. Алматы., Ел., 1993, 86 б.).

Абай адамның ерекше пә нде ретiнде жаратылғ анын ескертедi: “Адам баласынан махшарда (о дұ ниеде, - С.М.) сұ рау беретұ ғ ын қ ылып, жаратқ андығ ында һ ә м ғ адалә т, һ ә м махаббат бар» (аталғ ан ә дебиет, 87 б.). Дү ниедегi ө лi табиғ ат, тiршiлiк болсын - бә рi де адам ү шiн жаратылғ ан: “...Жер мақ тасын, кендiрiн, жемiсiн, кенiн, гү лдер гү лiн, қ ұ стар жү нiн, етiн, жұ мыртқ асын; хайуандар: етiн, сү тiн, кү шiн, кө ркiн, терiсiн; сулар: балығ ын, балық тар икрасын, хатта ара балын, балаузын, қ ұ рт жiбегiн -һ ә ммасы адам баласының пайдасына жасалып, ешбiрiнде, бұ л менiкi дерлiк бiр нә рсе жоқ, бә рi - адам баласына таусылмас азық» (аталғ ан ә дебиет, 88 б.), - деп қ орытады ұ лы ойшыл. Ал мұ ның бә рi де Алла-тағ аланың адамғ а деген сү йiспеншiлiгiн кө рсетедi, олай болса, адам да Жаратқ анды барлық жан-тә нiмен сү юi керек, - сонда ғ ана ол ө з ө мiрiнiң мә н-мағ насын табады.

Сонымен, адам - Ғ арыштың ө зегi, ерекше пә нде. Бiрақ, соғ ан қ арамастан, ол шектеулi, ө лшемдi, ал Алла-тағ ала ө лшеусiз, шексiз. Сондық тан, “бiз Алла тағ аланы ө зiнiң бiлiнгенi қ адар ғ ана бiлемiз, болмаса тү гел бiлмекке мү мкiн емес... ө лшеулi бiрлә н ө лшеусiздi бiлуге болмайды» (аталғ ан ә дебиет, 83 б.). Бiз бұ л арада Абай ойының сол кездегi Еуропа топырағ ындағ ы ағ артушылардан анағ ұ рлым терең екенiн байқ аймыз: ә ң гiме дү ниенiң бә рiн қ айта ө згертуде емес, ол тә кә ппарлық қ а, қ ұ даймен тең есуге деген адам iң кә рiн туғ ызып, оны шайтан жолына тү сiредi. Сондық тан, Абай:

“Ә семпаз болма ә рнеге,

Ө нерпаз болсаң арқ алан.

Сен де - бiр кiрпiш дү ниеге,

Тетiгiн тап та, бар қ алан!, - деген ұ ран тастайды.

Абай - Жаң а дә уiрдiң перзентi. Сондық тан, ол Орта ғ асырлардағ ы ойшылдардың аскеттiк философиясын қ абылдамайды. Оның ойынша, егер барлық адамдар тариқ ат жолына тү сiп, материалдық дү ниеден бас тартса, онда “дү ние ойран» болар едi. “Бұ лай болғ анда малды кiм бағ ады, дұ шпанды кiм тоқ татады, киiмдi кiм тоқ иды, астық ты кiм егедi, дү ниедегi Алланың пенделерi ү шiн жаратқ ан қ азыналарын кiм iздейдi (аталғ ан ә дебиет, 92 б.), - деген сұ рақ қ ойып, ойшыл оны қ ұ дай алдындағ ы кү нә ретiнде қ арайды. Алла-тағ ала дұ ниенi адамғ а “рахатын кө рмегiне бола жаратқ ан», қ азiрет Ғ осман, Ғ абдурахман ибн Ғ ауф, Сагид ибн Абдукас сияқ ты Пайғ амбардың жақ ындары да ө з байлық тарымен даң қ ты болғ ан.

Алайда, байлық тың да байлығ ы болады. Кейбiреулер мал жинау, мү лкiн кө бейту арқ ылы басқ алардан озып, ө зiн биiкке кө терiп, дандайсып кетедi. Екiншiлер кем-тарларғ а кө мектесу, ө зiн ө згелерден тә уелдi еткiсi келмес ү шiн баюғ а тырысады. Соң ғ ы жолды қ ұ дай қ алайды. Нағ ыз адамғ а тә н биiктеу - ол рухани самғ ау. Адамның абыройы оның сыртқ ы ә сем киiмi мен жұ рiс-тұ рысында емес, оның iшкi таза ниетiнде, сол арқ ылы ғ ана бiздi қ ұ дай таниды. Руханияты биiк адам ө мiрде кездесетiн ө рескел қ иын жағ дайлардың ө зiнде ө з абыройын жоғ алтпайды. Адамның ө з-ө зiн мадақ тауы, басқ а адамдарды тө мендетуге тырысуы - оның тайыздығ ын кө рсетедi. Абайдың бұ л ойлары қ азiргi қ оғ амдағ ы болып жатқ ан ө згерiстердi дұ рыс тұ сiнуге мұ мкiндiк бередi.

Бү гiнгi таң дағ ы нарық тық экономиканың негiздерiн қ алыптастыруда Абайдың ө з дә уiрiндегi айтқ ан ойлары ө зiнiң ө зектiгiмен таң ғ алдырады. Оның ойынша, бақ ытты ө мiрге жету адам ө з ақ ыл-ойын, ынтасы мен қ абiлетiн, ө мiрден алғ ан оң тә жiрибесiн бiрiктiрiп алғ а қ ойғ ан мақ сатын жұ зеге асыруғ а жұ мылдырса ғ ана iске асады. ә йгiлi “Сегiз аяқ та»:

“Болмағ ын кекшiл,

Болсайшы кө пшiл,

Жан аямай кә сiп қ ыл!

Орынсыз ыржың,

Болымсыз қ ылжаң

Бола ма дә улет, нә сiп бұ л?

Ең бек қ ылсаң ерiнбей -

Тояды қ арның тiленбей.

Егiннiң ебiн,

Сауданың тегiн

Ү йренiп, ойлап, мал iзде.

Адам бол - бай тап

Қ уансаң, қ уан сол кезде», - деген ақ ыл-ойын халық қ а тартады.

Халық тың бойына сiнген кертартпа қ асиет - ол ерiншектiк. Оны Абай надандық пен зұ лымдық тың қ атарына қ ояды.

Абай ө зiнiң 1886 ж. жарық кө рген “Базарғ а қ арап тұ рсам, ә ркiм барар» деген шығ армасында былай дейдi:

“Базарғ а, қ арап тұ рсам, ә ркiм барар,

Iздегенi не болса, сол табылар.

Бiреу астық алады, бiреу маржан,

Ә ркiмге бiрдей нә рсе бермес базар.

Ә ркiмнiң ө зi iздеген нә рсесi бар,

Сомалап ақ шасына сонан алар.

Бiреу ұ қ пас бұ л сө здi, бiреу ұ ғ ар,

Бағ асын пайым қ ылмай, аң -таң қ алар.

Сө здi ұ ғ ар осы кұ нде кiсi бар ма?

Демеймiн жалпақ жұ ртқ а бiрдей жағ ар.

Жазғ ан соң жерде қ алмас тесiк моншақ,

Бiреуден бiреу алып, елге тарар». Бұ л шумақ тан Абайдың нарық тық қ атынастарды жақ тап, оның ертелi-кеш елге келетiнiн, сонымен қ атар, сол кездегi ақ уалғ а кө ң iлi толмағ анын байқ аймыз. Абайдың ойынша, қ айсыбiр iскер адам артық пайданы, табысты халық игiлiгiне, қ айырымдылық қ а, мұ қ таждық қ ұ рсауынан жапа кө ргендерге, кемтар, мү гедектерге, мә дениет пен бiлiмдi дамытуғ а жұ мсауы керек. Тек қ ана “ө зiң ү шiн ең бек қ ылсаң - ө зi ү шiн оттағ ан хайуанның бiрi боласың. Адамшылдық тың қ арызына ең бек қ ылсаң, алланың сү йген қ ұ лының бiрi боласың», - дейдi Абай ө зiнiң 37 қ ара сө зiнде. Ешкiмге қ ол ұ шын бермей, мерседес мә шине мiң генiне, оқ тын-оқ тын шет елге барып сауық қ ұ рып келгенiне мә з кейбiр iскерсымақ адамдар бұ л Абайдың ойын ұ ғ ар ма екен?!

Абай ө зiнiң ә йгiлi 2 қ арасө зiнде қ азақ ты ө збек, ноғ ай, тә жiк, орыстармен салыстыра келе қ азақ тар сол халық тардан ү лгi алып егiн егу, сауда, ғ ылым, қ олө нермен айналысып, тазалық пен тә ртiпке, ә скери қ ызмет атқ арып, қ ұ дайды қ ұ рметтеуге жә не маң дай терiн тө гiп ең бек етуге шақ ырады. Сонда ғ ана елге молшылық келедi. Тек бү гiнгi таң да ғ ана халық тың кө пшiлiгi осы ойдың даналығ ын мойындағ ан секiлдi. Сонымен қ атар, енжарлық кө рсетiп, осы уақ ытқ а шейiн мемлекетке қ арап, қ ол қ усырып отырғ андар да аз емес сияқ ты.

Абай “ байлық» атты ұ ғ ымның адамгершiлiк жағ ына аса кө п назар аударады. Ә уелi, қ ұ дайдан мал тiлейсiң дер, - дейдi Абай. “Қ ұ дай тағ ала сағ ан ең бек қ ылып, мал табарлық қ уат бердi. Ол қ уатты халал кә сiп қ ыларлық орынғ а жұ мсаймысың? Жұ мсамайсың...Сенiкi бiреуден қ орқ ытып алсаң, бiреуден жалынып алсаң, бiреуден алдап алсаң болғ аны, iздегенiң – сол»(аталғ ан шығ арма, 27 б.). ґз ойын ә рi қ арай жалғ астырып, Абай сол жолмен тапқ ан малың ды ендi сарып қ ылып, ғ ылым табу керек дейдi. -Ө зiң е табылмаса, балаң тапсын деген талап қ ояды. “Ғ ылымсыз ахирет те жоқ, дү ние де жоқ. Ғ ылымсыз оқ ығ ан намаз, тұ тқ ан руза, қ ылғ ан қ аж ешбiр ғ ибадат орнына бармайды. Ешбiр қ азақ кө рмедiм, малды иттiкпен тапса да, адамшылық пен жұ мсағ ан» (атал. шығ, 28 б.), - деп қ орытады ұ лы ойшыл.

Қ орыта келе, Абайдың нарық тық қ атынастардың жетiк бiлгiрi болғ анын айта келiп, оның кө терген мә селелерi осы кұ нi де ө зiнiң ө зектiлiгiмен байқ алады деуге болады.

Абайдың саяси - қ ұ қ ық тық кө зқ арастарына келер болсақ, онда да ө негелi кө п терең ойларды табамыз. ә рине, Абайдың ең бектерiнен “қ ұ қ тық мемлекет» деген ұ ғ ымды iздеу бекер болар, адам қ андай ұ лы болса да ө з заманының перзентi ғ ой. Бiрақ, Абайдың саяси-қ ұ қ тық кө зқ арастары осы ұ ғ ыммен байланысты екенiн байқ ауғ а болады. Абай отарлық саясатты ә шкерлей келе, “бө лiп ал да, билей бер» деген саясаттың негiзiнде халық тың iшiнде iрiткi пайда болып, жеке адамның қ ұ қ тарының ө рескел бұ зылғ анын ә ң гiме қ ылады. “Болыс болдым мiнеки», -деген ө лең iнде Абай:

“Бұ рынғ ыдай дә урен жоқ,

ұ лық жолы тарайды,

ө тiрiк берген қ ағ аздың

Алды-артына қ арайды.

Тауып алып жалғ анын,

қ ылмысың ды санайды.

ө зi залым зә кү ншiк

Тонап алды талайды.

Кө рмей тұ рып қ ұ самын

Темiр кө здi сарайды», - деп, Патшалық саяси тә ртiптi ә шкерлейдi.

Абайдың сот тә уелсiздiгi жө нiндегi ойларына келсек, ол да бү гiнгi кү нгi талаптармен ү ндесiп жатыр. Бұ л қ ағ иданы iс жұ зiнде ө мiрге ең гiзу ұ шiн сот қ ызметкерi сол жұ мысқ а ө мiрлiк сайлануы қ ажет. “Ә рбiр елден толымды-бiлiмдi кiсi билiкке жыл кесiлмей сайланса, олар тү ссе - жаманшылығ ы ә шкере бiлiнгендiктен тү ссе - ә йтпесе, тү спесе», - дейдi ұ лы ойшыл. Егемен мемлекетiмiзде Абайдың айтқ ан бұ л ойын iске асырдық, бiрақ етек жайып кеткен пара алатын “зә кү ншiктер» осы уақ ытқ а шейiн таусылар емес.

Абай бү кiл болмысымен, жан-тә нiмен ө з халқ ын сү йген, сол себептi оның тарихи қ алыптасқ ан кемшiлiктерiн ә шкерлей бiлген. Ө з кемшiлiгiн сезiну - одан жартылай қ ұ тылумен тең емес пе, қ алғ ан жартысын бiлiм алу, қ ажырлы ең бек ету жолында жоюғ а болады. Абай “Жарлы болсаң, арлы болма» деген мақ алды талдай келе “Ардан кеткен соң, тiрi болып жү ргенiң қ ұ рысын»(29 сө з., аталғ ан шығ арма, 63 б.), - деп қ ынжылады. “қ алауын тапса қ ар жанады», “Атың шық паса, жер ө рте», “Алтын кө рсе, перiште жолдан таяды», “Ата-анадан мал тә ттi, алтын ү йден жан тә ттi», - деген мақ ал-мә телдерге сындық кө збен қ арап, қ азақ дұ ниесезiмiнде қ алыптасқ ан терiс кертартпа қ ылық тарды қ атты сынғ а алып, оларды тұ зеуге шақ ырады.

Бiз бұ л мә селеге тоқ талғ ан себебiмiз - дербес мемлекет болып қ алыптасып, жаң а ө мiрге ұ мтылып жатқ ан жағ дайда, ұ лттың ө зiндiк сыны 100 жылдан аса уақ ыт ө тсе де Абайдың дең гейiнен тө мен болып тұ рғ андығ ы. Керiсiнше, қ оғ амдық санада “Жаманымызды жасырып, жақ сымызды асырайық» деген сорақ ы пiкiр кең тарағ ан. Сонда бiз халық тың терiс қ ылық тарынан қ алай арыламыз?! Я болмаса, бұ гiнгi таң дағ ы қ азақ халқ ының кемшiлiктерi жоқ па? Олай болса, бiз неге басқ а алғ а кеткен халық тарды озып кетпеймiз? Бұ л қ ойылғ ан сұ рақ тарғ а қ арсы “қ азақ елi кө пұ лтты мемлекетке айналғ аннан кейiн басқ алардың алдында ө з кемшiлiктерiмiздi ә шкерлегеннiң жө нi болмас», - деген пiкiрдi де естiп жұ рмiз. Ал, басқ алар сынаса, жатып алып долданамыз.

Ә рине, кө пұ лтты елде бiрiн-бiрi сынау ү лкен саяси қ ата болар едi. Сонымен қ атар, “ауруын жасырғ ан - ө ледi» дегендi еске алсақ, ұ лттық сын керек сияқ ты, жә не оны жасайтын ө з ұ лтың ның зиялылары болу керек. Сонда ғ ана алғ а жылжулық орын алып, ұ лттың сана - сезiмi ө седi. Басқ а жағ дайда, орынсыз, Абай уақ ытында сынғ а алғ ан, ө ркө кiректiкке келемiз. Ал жақ сы жақ тарымызғ а келер болсақ, оны басқ а халық тар айтпай-ақ бiлiп, бiздiң ұ лтымызды сыйлайды. Мiне, осындай ащы ойлар Абайды оқ ығ анда еске келедi - ол да болса ойшылдың ө сиеттерiн орындау парызынан шығ ады.

Келесi Абаймен ақ ылдасатын кө кейкестi мә селе - Қ азақ станның ғ аламдасу (глобализация) ү рдiсiне кең iнен кiруi. Уақ ытында оның жолын ұ лы Абай орыс мә дениетi мен тiлiн игеру керектiгi жө нiндегi ойларында терең кө рсетiп кеттi. “Орысша оқ у керек, хикмет те, мал да, ө нер де, ғ ылым да - бә рi орыста тұ р. Зарарынан қ ашық болуғ а, пайдасына ортақ болуғ а тiлiн, оқ уын, ғ ылымын бiлмек керек» (25 сө з., аталғ ан ә дебиет, 51 б.), - дейдi ұ лы ағ артушы. Яғ ни, жақ сы жақ тарын алып, жаман жақ тарынан безу керек. Олай болса, бiз шет елдерден жаң а технологияларды алып, ө ндiрiсiмiздi дамытып, сонымен қ атар, Батыс мә дениетiнiң тұ рпайы да дө рекi - зорлық -зомбылық пен тыйымы жоқ нә псiнi кө рсететiн - тү рлерiнен ө з дiлiмiздi алшақ ұ стауымыз қ ажет. Ал iс жү зiнде бiрiншiсiнен гө рi екiншiсi - елдi жаулап алып, руханиятымызды улап жатыр. Ертең -ақ соның салдарынан тө л мә дениетiмiзден жаттанып ХХI ғ “жаң а мә ң гү рттерiне» айналу қ аупы тө нiп тұ рғ андай.

Абайдың ойынша, Жаратқ анның тудырғ ан бұ л Дү ниесiнiң кiндiгi - адам. Олай болса, “ Адам бол!, - дейдi бабамыз. Яғ ни, ә рбiр кiсi ә рқ ашанда ө зiнiң тұ лғ асының адам ұ ғ ымына сә йкестiгiн ө лшеп ө мiр-бақ и соғ ан жетуге тырысуы қ ажет. Тек сонда ғ ана адам ө зiн жан-жақ ты дамытып, бойындағ ы ашылмағ ан табиғ и дарындарын сыртқ а шығ арып, гү лдетiп, бұ л ө мiрде ерекше орны бар тұ лғ ағ а айналып, ө зiн бақ ыттымын деп сезiне алады.

Бiрақ адам идеясы, ұ ғ ымы мен тiрi ө мiрдегi пенденiң арасын қ анша жақ ындатсақ та, олар бiр-бiрiмен толық қ осылмайды. Мұ ны терең тү сiне бiлген Абай да, қ азiргi тiлмен айтқ анда, экзистенциалдық ой - ө рiстiң шең берiнен кө рiнiп, ХХ ғ пайда болғ ан осы Батыс ағ ымы қ ойғ ан адам мә селерiн қ амти бiлдi - оны бiз 1-шi қ ара сө зден-ақ байқ аймыз. “...ә йтеуiр бiрталай ө мiрiмiздi ө ткiздiк: алыстық, жұ лыстық, айтыстық, тартыстық... Ендi жер ортасы жасқ а келдiк: қ ажыдық, жалық тық,... бә рi қ оршылық екенiн бiлдiк. Ал ендi қ алғ ан ө мiрiмiздi қ айтiп не қ ылып ө ткiземiз? Соны таба алмай ө зiм де қ айранмын» (аталғ ан ә дебиет, 7 б.), - деген ойшыл сө здерiнен ө мiр философиясын кө ру қ иын емес.

Дегенмен де, “Дү ние - ү лкен кө л, заман - соқ қ ан жел», бә рi де ө згерiсте болғ аннан кейiн, ұ лы Абай нағ ыз адам болу ұ шiн болашақ ұ рпақ тарына ө сиет ретiнде “Бес нә рседен қ ашық бол, бес нә рсеге асық бол», - дейдi.

“Тiлеуiң, ө мiрiң алдында,

Оғ ан қ айғ ы жесең iз.

Ө сек, ө тiрiк, мақ таншақ,

Ерiншек, бекер мал шашпақ -

Бес дұ шпаның бiлсең iз,

Талап, ең бек, терең ой,

Қ анағ ат, рақ ым, ойлап қ ой -

Бес асыл iс, кө нсең iз».

Ә рине, Абай - телегей-тең iз, бiз оның кейбiр маң ызды ойларына ғ ана талдау жасадық. Оқ ырманғ а Абайтану жолында сә ттiлiк тiлейм