Ибн-Халдун - ұлы тарихшы, әлеуметтік және саяси философы.

Ибн-Халдун (1332-1406жж.) - Шығ ыс философиясының жұ лдыздарының бірі, сонымен қ атар - тарихшы, мемлекет қ айраткері.

Солтү стік Африкадағ ы біршама елбасыларын тә рбиелеп, сол елдерде мемлекет тарабында жұ мыс істеген. Ибн-Халдун бірнеше реттей философ-елбасының басшылығ ымен ² ә ділетті қ оғ ам² орнату жоспарларын жасап, бірақ, сә тсіздікке ұ шырағ ан. Тағ ы бір айта кететін мә селе, Ибн-Халдун бірнеше рет Ақ сақ Темірмен кездесіп, оғ ан ө зінің ақ ылын айтқ ан.

Негізгі ең бегі - кө птомды ² Араб, парсы, берберлердің тарихынан алынғ ан ө неге болатын мысалдар кітабы². Бұ л ең бекке ол кісі ә дейі ерекше кітап ретінде ² Кіріспе² (Аль-Муккадима) жазады, - онда негізінен қ оғ амғ а деген ұ лы ойшылдың ә леуметтік философиялық кө зқ арастары кө рсетілген.

Енді Ибн-Халдунның философиялық кө зқ арасына келер болсақ ² Дү ние-ретке келтірілген, жетілген, бір-бірімен ү йлесімге келген заттардан тұ рады. Барлық заттардың негізінде алғ ашқ ы 4 элемент жатыр (су, от, ауа, жер). Олар ә ртү рлі бө лшектік ө лшемде бір-бірімен қ осылғ аныменен, біреуі басым болуы қ ажет - ә йтпесе зат ө мір сү ре алмайды. Заттың ө мір сү руінде шешуші орынды ² туа біткен жылу² алады, ал оның қ айнар кө зі - отта².

Ибн-Халдун табиғ атта болып жатқ ан ү рдістердің адамғ а тә уелсіз екенін білген. Ал, табиғ атта ө рлеу бар ма? - деген сұ рақ қ а ол кісі былай жауап береді. ² Дү ниедегі кү рделі субстанцияларғ а қ араң ызшы - ол минералдардан басталып, одан кейін ө сімдіктер, жануарлар бірінің артынан бірі Дү ниеге келеді. Ең кү рделі минералдар ең тұ рпайы ө сімдіктерге – мү ктерге, ұ рық сыздарғ а айналады. Ең жоғ арғ ы дә режедегі ө сімдіктер, мысалы, жү зім, пальма сияқ тылар, тұ рпайы жануарларғ а, мысалы, моллюскілерге айналады. Жануарлар ә лемі кө бейіп жә не кө птү рлі болып, ақ ырында ойлау қ абілеті бар адамғ а ә келді. Маймылдың тү йсіктері мен қ абылдау қ асиеттері бар, ал ойлау жә не тү сіну мү мкіндіктері жоқ ². Сонымен, Еуропа топырағ ында Хқ Хғ. Дү ниеге келген Ч.Дарвиннің эволюциялық теориясының тү п-тамыры осыдан 400 жылдай бұ рын тұ рпайы тү рде Шығ ыстағ ы араб топырағ ында пайда болғ ан.

Ибн-Халдунғ а философ ретінде адам жә не қ оғ ам мә селесін шешуі қ ажет болғ ан. Оның ойынша, адамдар ең алдымен азық -тү лік табу ү шін - онсыз ө мір жоқ, - бірігеді. Екіншіден, олардың бірігуіне себеп болғ ан - ол жағ алай ортадағ ы қ ауіпсіздікті сақ тау қ ажеттігі. Негізінен, адамғ а екі қ ауіп тө неді: бірінші - тағ ы жыртқ ыштардан, екінші, адамдардың ө здерінен. Егер бірінші қ ауіптен адамдар бірігу арқ ылы, неше тү рлі қ ұ ралдарды жасап, оларды пайдалану арқ ылы қ орғ анса, екінші қ ауіпті жең у ү шін адамдар ә леуметтік ұ йымдар жасап, қ оғ ам ө мірінде тә ртіп орнатулары керек.

Сонымен, адам табиғ аттан шық қ анымен жү ре келе, оның шең берінен ө сіп ә леуметтікке кө теріледі. Бірақ, соғ ан қ арамастан адам ² табиғ аттың туғ ызғ ан пендесі² ретінде толығ ынан жағ алай ортадан тә уелсіз бола алмайды.

Табиғ аттың қ оғ амғ а тигізетін негізгі ә сері - ол ауа-райы (иклим). Ол жердің бетіндегі ауа-райына байланысты 7 аймақ қ а бө леді. Ең суық жерлер (7-6(, ең ыстық (1, 2(жә не қ оң ыр-жай (4(аймақ тар. Ал 3-ші жә не 5-ші аймақ тар - ө тпелі, қ оң ыр-жайғ а жақ ын аймақ тар.

Ең суық жә не ең ыстық аймақ тарда тұ ратындардың мінез-қ ұ лқ ында шеттен шығ у бар, олар қ иын жағ дайларда ө мір сү реді. Олардың дене қ ұ рылысы мен тү сінің ө зі осығ ан байланысты. Африкадағ ы адамдардың қ аралығ ы ыстық пен, солтү стіктегі адамдардың ағ ы, суық пен байланысты деген пікірге келеді.

Табиғ ат халық тардың мінез-қ ұ лқ ының қ алыптасуына, ал жейтін тамақ тары - дене-қ ұ рылысына ә серін тигізеді. қ азіргі ұ ғ ымдармен айтқ анда, мұ ндай кө зқ арастарды “Географиялық себептікке² (детерминизм) жатқ ызамыз. Оны уақ ытында Кең ес заманында маркстік тұ рғ ыдан сынағ анбыз да. Ал мә селенің терең мә н-мағ насына келер болсақ, онда “оның тү йіні бар ма², - деген сұ рақ туады. Бұ л сұ рақ тың біздің бү гінгі ө міріміз ү шін жалғ ыз теориялық ғ ана емес, сонымен қ атар практикалық ү лкен мағ насы бар. Мысалы, қ азақ стан қ оғ амының ерекшеліктері - оның ауа-райының қ аталдығ ы (7 ай қ ыс) судың аздығ ы, жер кө лемінің адамдардың санымен салыстырғ анда кең -байтақ тығ ы, қ ұ м-шө л жерлердің кө птігі т.с.с. Реформа барысында бұ л ерекшеліктерімізді ескеріп басқ а елдердің жинағ ан тә жірибелеріне ү стірт еліктемей, нақ тылы саясат жү ргізгенде ғ ана кө п мә селелерді дұ рыс шешуге болады.

Ибн-Халдун қ оғ амдағ ы жағ дайдың бә рі деген табиғ атқ а байланысты емес дейді. Бір ауа-райы аймағ ында ө мір сү ріп жатқ ан ә р-тү рлі халық тар біркелкі ө мір денгейінде емес. Біреулері – бай болса, екіншілері - кедей.

Ибн-Халдунның даналығ ы бұ л деректі айтып қ оюында емес, сонымен қ атар, оның себебіне жету болды. “Біл, ұ рпақ тардың ө мір сү ру айырмашылық тарын олардың ө мір сү руіне қ ажетті нә рселерді қ алайша табатынына байланысты², - дейді Ибн-Халдун. Бұ л қ оғ ам ө міріне деген таза материалистік кө зқ арас. К.Маркс оны 500 жылдан кейін тағ ы да ашып, теорияғ а айналдырғ ан болатын.

Сонымен, ұ лы ойшыл қ оғ ам ө мірінің дамуын экономика саласымен тығ ыз ұ штастырады: ол ө ндіру, бө лу, тұ тыну мә селерімен тығ ыз байланысты. Адамдар бә рінің ө мір сү ру қ ажеттігі жолында бірігіп, жағ алай қ оршағ ан табиғ атты ө згерте бастайды, мә дениетті тудырады, соның негізінде ө здері де ғ асырдан ғ асырғ а жетіле береді.

Ибн-Халдун қ оғ амдағ ы дамудың негізгі екі сатысын кө рсетеді. Оны ол екі ұ ғ ым арқ ылы береді: бірінші сатысы - ² Бидави ², екіншісі - ² Хидари ². Бұ л сө здердің этимологиясын (алғ ашқ ы берілген мағ насын қ арасақ, онда Бидави кө шіп-қ ону, ауылдық, алғ ашқ ы, - деген мағ на береді. Ал Хидари болса, ол қ алалық, астаналық, - деген мағ нада.

Егер бидави сатысында адамдар мал бағ у мен егін егумен айналысса. Хидари сатысында оларғ а қ ол ө нерлік, сауда, ғ ылым мен ө нер ұ сынылады.

Алғ ашқ ы бидави сатысынан Хидари (цивилизациялық) сатысына ө тудің негізгі себебі - ө ндіріс дамып қ ажеттіктен артық заттардың пайда болуы. Қ ажеттіліктен артық ө ң діру - қ ымбат бағ алы заттарды тудырып, соғ ан ие болуғ а тырмысуды ә келеді. Сымбат киім, тә тті тағ амдар, ә сем сарайлар пайда болады. Ал соң ғ ылардың ө зі қ ол ө нерді ә рі қ арай дамытуғ а, оның жаң а тү рлерінің пайда болуына ә келеді. (Теріні ө те нә зік ө ң деу жә не бояу, моншақ тардың ә ртү рін жасау, алтынды, қ ымбат бағ алы тастардың ө ң деудің жаң а тү рлерін ашу т.с.с.)

Сонымен қ атар, молшылық ой ең бегінің кә сіби тү рін тудырып, ғ ылым тез дами бастайды, кітаптар шығ арылады т.с.с.

Ибн-Халдун жоғ арыда кө рсетілген ойларымен шектеліп қ оймай, мә селенің екінші жағ ын кө рсетеді. Ол-алғ ашқ ы салыстырмалы тең діктен толық тең сіздікке кө шу мә селесі. Бұ л процесті ол екі ұ ғ ыммен (қ осымша) береді. Олар “асабийя² жә не “мульк². Бұ л ұ ғ ымдар арқ ылы ойшыл қ оғ амның ә леуметтік-саяси дең гейіне кө теріледі.

“Асабийя² ұ ғ ымының этимологиясын ғ алымдар “рух², “бірігу², “ұ лттық сезім² ретінде сипаттайды. Бұ л ұ ғ ым екі сө зден қ ұ рылғ ан. Біріншісі “асаба² (топ) жә не “асаб² (байлау). Ибн-Халдун бұ л ұ ғ ымды “ру бірлігі², “тайпа бірлігі², ретінде қ олданды. Еінші мағ насы - сол белгілі ә леуметтік топтағ ы адамдарды бір-бірімен қ осатын байланыстар.

Ибн-Халдун алғ ашқ ы ә леуметтік байланыстар рулық -қ андық екенін мойындағ анмен, оның сыртындағ ы материалдық қ ажеттіктер, қ ауіп-қ атерден сақ танудың маң ызын кө рсетеді. Сондық тан, ә леуметтік топтардың қ ұ рамы рулық, туысқ андық шең берден шығ ып ә ртү рлі сипатта болуы мү мкін. Мысалы, белгілі бір руғ а, басқ а жерден келген адам қ абылдануы мү мкін, кейбір топтар сол тайпаның қ арамағ ына бассұ ғ алап, жан сақ тап кіруі мү мкін т.с.с.

Алғ ашқ ы сатыдағ ы адамдардың қ арым-қ атынастары тең дікке негізделген, ө йткені, онда материалдық игіліктерді бө лу мә селесі кү н тә ртібінде жоқ, артық қ ундылық тар ә лі ө ндірілмейді. Тайпаның кө семдері басқ ару ісімен айналысады. Ибн-Халдунның ойынша, басқ арудың ө зегінде болашақ тең сіздіктің ұ рығ ы жатыр. Ө йткені, бір-бірімен тең адамдарды тайпа кө семі ө з еркіне кө ндіріп, тың дамағ андарғ а зорлық -зомбылық жасауы қ ажет. Сонымен, басқ арудың ө зегіндегі ұ рық бірте-бірте ө сіп кү ш ала бастайды. Ең алғ ашқ ы кө семнің ізімен бірге ерікті жү ру бірте-бірте соның еркіне кө нуге айналады. Ол пайда болғ ан биліктен алдағ ы уақ ытта кө сем ешқ ашанда бас тартпайды, керісінше, оның мә ртебесін ө сіруге тырысады, - дейді Ибн-Халдун.

Жоғ арғ ы айтылғ ан ү рдістер жаң а мү лікке негізделген қ атынастардың пайда болуына ә келеді. Біз бұ л жерде бізге жақ сы таныс арабтың “мү лік² деген сө зінің этимологиясын ашуымыз керек. Бұ л сө з біздің сө здікке араб тілінен ең ген. Бізге таныс мү лік, байлық, меншік деген мағ насынан тыс араб тілінде бұ л сө здің екінші мағ насы бар. Ол - билік. Тү рік тілінде де бұ л сө здердің мағ ынасы бір-біріне жақ ын “Бай², “Би²; орыс тілінде де “власть², “владеть“ деген сө здердің тү п-тамыры бір. Сонымен, Ибн-Халдун “мү лік² деген сө здің екі мағ ынасын “байлық -билік² ретінде бірге қ олданады. “Мү ліктің иесі адамдарды ө з еркіне кө ндіріп, қ азынағ а ақ ша жинайды, басқ а елдерге елшілік жіберіп, шекараны қ орғ айды². Мү лік қ атынастары, қ орыта келе, байлық тың қ айнар-кө зі ашылып артық нә рселер пайда болғ ан кезде келеді. Ол артық байлық ты бө лу кезінде тайпаның кө семі қ олындағ ы билікті ө зінің мү ддесіне жаратып, толығ ынан пайдаланады, жанындағ ы туыстарын алыстата бастайды, ө йткені, олардың жү регінде кө ре алмаушылық пайда болса, кө семде - қ ызғ анушылық сезімі пайда болады.

Тайпалық шең берінде пайда болғ ан тең сіздік сыртқ а қ арай бағ ытталып басқ а ру-тайпаларды соғ ыс, я болмаса, қ орқ ытып кө ндіру арқ ылы жү ре бастайды. Ал мұ ның ө зі мемлекеттің пайда болуына жағ дай жасайды.