Онтологиялық (болмыстық) ілімі.

Аль-Фараби онтологиялық ілімінің негізінде неоплатонизмнің “эманация² (тасу, ағ у) ұ ғ ымы жатыр. Бұ л ағ ымның негізін қ алаушы Плотин Дү ниежү зілік Бірмен материялық ө мірдің екі ортасында Дү ниежү зілік ақ ыл-ой (nous) жә не Дү ниежү зілік жан (psychі) бар деп есептесе, Аль-Фараби бұ л кө зқ арасты анағ ұ рлым кү рделейді. Ө зінің “қ згі қ ала жө ніндегі² ең бегінде Аль-Фараби Дү ниені тудырғ ан “Бірінші Мә н² дейді. Ол бү кіл баршаның ө мір сү руінің алғ ашқ ы себебі, ол кемеліне келген, ешқ андай мінсіз (одан басқ алардың бә рінің де ең болмаса бір, я бірнеше кемшіліктері, міндері болады.

Алғ ашқ ы Мә нде қ айшылық пен бейболмыстық жоқ, ө йткені, олар тек қ ана “ай астындағ ы Дү ниеге² тә н нә рселер. Сол себепті ол мә ң гілік, ол ө зінің ө мір сү руі ү шін ештең ені қ ажет етпейді, - себепті, бітімді, мақ сатты, ұ мтылысты т.с.с. - ө йткені оларды ол қ ажет етсе, онда ол бірінші себеп болмас еді.

Аль-Фараби “Алғ ашқ ы Мә нге² оның мә н-мағ ынасын кө рсететін басқ а ұ ғ ымдарды қ олданады ол - барлығ ынан биік, барлығ ын білетін, Дана, Ақ иқ ат, Тірі, Ө мір дейді.

Бірінші Мә н материя емес. Сондық тан ойшыл оғ ан “белсенді ақ ыл-ой² (активті интелект) деген ат қ ояды.

Бірінші Мә ннен бү кіл Болмыс пайда болады. Ө йткені, ол ө з-ө зіне сыймай тасып ағ ады (эманациялайды). Ал Болмыстың Дү ниеге келуі оны тудырғ ан Бірінші Мә ннің жойылуы деп тү сіну қ ате, - дейді ұ лы ойшыл. Мысалы, сә бидің Дү ниеге келуі оны тудырғ ан ә ке-шешесінің Дү ниеден кетуімен тең. Ал ол біздің “ай астындағ ы² болмысқ а ғ ана тә н нә рсе. Ал Алғ ашқ ы Мә нге келер болсақ, ол басқ а Болмысқ а ө мір бергенменен, ө зі жойылмайды, мә ң гілік, егер ол жойылса, онда ол оның Алғ ашқ ылығ ын жояр еді, оның сыртында одан да жетілген басқ аның бар екенін кө рсетер еді. Олай болса “Алғ ашқ ы Мә н² ө зі ү шін ө мір сү реді, басқ а Болмыстар соның ішінде, соғ ан қ атысты ғ ана ө мір сү ре алады.

“Бірінші Мә н² ө з-ө зіне сыймай тасығ ан сә тте, екінші Барлық дү ниеге келеді - ол абсолютті денесіз, ө зінің мә н-мағ насын ашып жә не Алғ ашқ ы Мә ннен пайда болғ анын тү сінеді. Ол арнасынан шығ ып қ ажетті тү рде “ү шінші Барлық ты² тудырады. Ол да материя емес, ө зінің мә н-мағ насын ашып, Бірінші Мә нді тү сінеді. ү шінші Барлық пен “Бірінші Аспанның ² болмысы бітеді. ү шінші Барлық қ ажетті тү рде тө ртіншіні тудырады. Ол ә лі материя емес.

Барлық қ ажетті тү рде “қ озғ алмайтын жұ лдыздар² ә лем болмысын тө ртінші тудырады.

Аль-Фараби оларды Сатұ рның болмысынан бастайды. Ол- Юпитерді тудырады, содан кейін Марс, Кү н, Венера, Меркурий, Ай болмыстары дү ниеге келеді. Аспан болмысы Аймен бітеді.

“Ай астындағ ы Болмыс², яғ ни біз ө мір сү ріп жатқ ан Дү ние. Сонымен, ол бірінші “Бірінші Мә ннің ² тудырғ ан Болмысы болып шық ты. Бұ л болмыстың ерекшелігі - ол кө птік ә лемі, оның негізінде тө рт табиғ и нә рсе жатыр- ол жер, от, су, ауа. Олардың ә р-тү рлі қ осындылары жер бетіндегі заттарды тудырады. Тіршілік ә леміне келер болсақ, Аль-Фараби оны ү шке бө леді - ө сімдіктер, ақ ыл-ойы жоқ жануарлар, ақ ылды жануар (адам).