ГАЖ-ге деректерді енгізу жəне ГАЖ техникалық қамтамасыз етілуі.

Дә рістің мақ саты: деректерді енгізуді жə не ГАЖ техникалық қ амтамасыз етуін ү йрену

Векторизация (vectorization) – кең істіктік объектілердің векторлық кө ріністерін растрлық кө рініске растр элементтеріне объектілердің векторлық жазбалары элементтерінің сə йкес мə ндерін беру жолымен ауыстыру (конвентирлеу). Векторизация компьютерде сканер жұ мысына ұ қ сас жү ргізіледі, бірақ бұ л жерде алгоритм тү зулерді ө зі тауып жə не цифрлық тү рге ауыстырады. Бұ л жерде кү рделілігі жоғ ары емес карталар оң ай цифрланады.

Цифрлау – бұ л мə ліметтерді аналогты-сандық ө згертулер ү рдісі, яғ ни аналогты мə ліметтер сандық формағ а ауыстыру, ол машиналық сандық ортада жү зеге асуы ү шін немесе ə ртү рлі типтегі цифровательдердің кө мегімен машинамен оқ ылатын қ ұ ралдарында сақ тау ү шін ың ғ айлы. Геоақ паратта, компьтерлік графикада, картографияда: аналогты графикалық жə не картографиялық қ ұ жаттарды сандық жазба формасына ө згерту, олар кең істіктік объектілерінің векторының кө ріністеріне сə йкес келеді.

Цифрлау ə дісі бойынша ажыратылады:

1. қ олмен қ оршалатын дигитайзер кө мегімен.

2. тү пнұ сқ аларының растрлік кө шірмелерін кейінен векторлау арқ ылы сканирлеу қ ұ рылғ ыларын пайдалану.

Координаталарды ө згерту. Карталар сфералық беттің кө рінісі, олар жазық бетіне кө шірілген, яғ ни географиялық мə ліметтер осығ ан сə йкес барлық деформация формасымен ө згертілген, аудан, арақ ашық тық жə не бұ рыштар. Цифрлау кезінде бұ л кү рделі проекция декарт координаталар жиынтығ ына ə келеді. Осыны істердің алдында, программағ а пайдаланғ ан проекция типін жə не координат торлары мен зоналары жайлы нақ ты мə ліметтерді хабарлау қ ажет. Осы іс-шаралар картаны ө зінің енгізуіне дейінгі проекция тү ріне ө згеруіне мү мкіндік береді. Шын мə нінде ГАЖ осындай бірқ атар ө згерулерді жү зеге асырады, дигитайзердің декарт координаталарынан картографиялық проекцияның екіө лшемді координаталарына проекцирлеу ү рдісі жү реді, жə не одан кері картографиялық проекция арқ ылы сфералық ендік жə не бойлық координаталарына ауысады. Ə рі қ арай осы ү рдіс шығ у қ ұ рылғ ысы ү шін декарт координаталарын алу мақ сатында пайдаланылады. Проекцирлеу кезіндегі керекті негізгі ү ш графикалық ө згерулер: а) координата кең істігіндегі объектінің орнын ауыстыру ү шін тасымалдыу; б) объектінің ө лшемін ө згерту ү шін масштабтау; в) координата кең істігінде объекті бағ дарын ө згерту ү шін бұ рылу. Ə ртү рлі проекциялармен ө згерулерді жү зеге асыру ү шін, ГАЖ, негізу жү йесіндегі шең берінде бірқ атар графикалық операцияларды орындау қ ажет. Ү ш негізгі ү рдіс кейбір жағ дайда ү шеуі бір уақ ытта болуы мү мкін- тасымалдау, бұ рылу жə не масштабтау.

Тасымалдау (carry) – бұ л координата жазық тығ ындағ ы бө ліктердің немесе бү кіл графикалық объектінің басқ а жерге орын ауыстыруы.

Масштабтау ( scaling)- ө те тиімді ə ртү рлі масштабтағ ы карталарды салыстыру жə не де ə ртү рлі масштабдағ ы демалыс карталарды жасау ү шін қ ажет. Ол объектінің барлық координатасын масштаб коэффициентіне кө бейту(не бө лу) арқ ылы орындалады.

Бұ ру (turn)- проекцирлеу жə не кері проекцирлеу ү рдісінде кең інен қ олданылады.

Барлық қ ажетті ө згертулер негізінен 3 графикалық операциялар арқ ылы орындалады.

Нені жə не қ аншалық ты енгізу. Цифрлау жайлы негізгі бағ ыттар алғ аннан кейін, ə сіресе осы ү рдісте қ андай қ ателіктерді жасамау керектігін білгеннен соң, енгізу ү шін керекті мə ліметтерді таң дауғ а болады. Картографтар картағ а нені енгізуді жə не қ алай қ ұ руды анық тайтын негізгі фактор аудитория пайдаланушылар болып табылады.БД ГИС жайлы тура осыны айтуғ а болады.

Кө птеген ГАЖ-дарда барлық мə ліметтер енгізілеберген, осының салдарынан бү кіл жү йенің жұ мыс істемей қ алуына ə келіп соғ атын. Сондық тан БД ГАЖ-ді не ү шін қ ұ ру кажет екендігін алдымен анық тап алу керек. Сол пайдаланатын тақ ырыптардың мə ліметтерін енгізіп шектейді.

Жабын (coverage) картаның жеке парағ ының цифрлік аналогы деп тү сіндіріледі, ол ARC/INFO мə ліметтерінің негізгі блок жадыныа қ ұ райды. Покрытияда карта объектілірі бастапқ ы объектілерінің тү рінде сақ талынады, олар доцес, тү йін, тіркелген нү ктелер, аннотоция. Карта объектісінің атрибуттары объектінің атрибыт кестесінде бейнеленеді жə не сақ талады. Кө птеген ө зара байланысты тақ ырптық мə ліметтер блок деп саналады. Покрытие ə детте жеке тақ ырыпты не қ абатты ұ сынады, мысалы ө зен, жолдар не топырақ. Енгізу ү рдісі жайлы қ ысқ аша бірнеше сө йлегенімен айтуғ а болады. Біріншіден, мақ саттарды анық тау. Белгелі мақ саттар ү шін нақ та картаны пайдалану. Қ андай кө лемде мə ліметтерді енгізу сұ рағ ы енгізілетін мə ліметтердің тү рлеріне байланысты. Егер ГАЖ-да анағ ұ рлым коп мə ліметтерді енгізетін болсақ, онда жобаның ө мір сү ру уақ ытында осы артық шылық тардың зардабын сезеді, ал егер жеткілікті мə ліметтерді сезбеген болса, онда осы жобада қ ойылғ ан мақ сатты шешуге мү мкін.

ГАЖ-ге деректерді енгізу – бұ л таң дау процесі. Векторлы ГАЖ-да ə р енгізілетін сызық кішкене қ исық тау болуы мү кін. Қ исық кесінділеркө лемінен нақ ты кө шірмені жасау ү шін, мың рет курсорды қ ай жерге орнату керектігін ойлану қ ажет. Бұ л ү рдіс сызық тарды жең ілдетуге ұ қ сайды, ол картографияны қ арастырғ анда жазылғ ан. Ереже бойынша кү рделі объектілер ү шін, қ арапайым объектілерге қ арағ анда кө п нү ктелерді жазу керек. Сызық тың орны екі-ақ нү ктемен нақ ты анық талуы мү мкін. Қ исық сызық ты дискретизация кезінде тү зу кесінделермен аппроксикация мысалы. Жазылатын нү ктелер бағ ыттың ө згеруіне байланысты таң далынаты. Ə р нү кте картадағ ы қ осымша порциясы.

Дигитайзер (digitizer, digitizer, tablet, table digitizer, digitizer tablet, digital tablet, graphic tablet) – сигналдарды, деректер кө здерін жə не деректерді аналогтық -цифрлық тү рге ауыстыруғ а арналғ ан қ ондырғ ы. Геақ параттануда, компьютерлік сызбада жə не картографияда – картографиялық жə не сызбалық қ ұ жаттауды нү ктелердің кө птігі немесе кезектілігі тү рінде қ олмен цифрлау (сандық тү рге енгізу) ү шін қ ондырғ ы. Дигитайзер жазық ү стелден жə не ақ парат жинағ ышынан тұ рады. Ү лкен форматты ү стелдер қ ойғ ыштарғ а бекітіледі. Дигитайзерлер екі типтегі ақ парат жинағ ыштармен жабдық талады: курсормен немесе координаттардың жоғ ары дə лдікті жə не тө менгі дə лдікті жинағ ышы ү шін перомен. Дигитайзерлер форматпен ерекшеленеді: жұ мыс ө рісінің ө лшемдерімен жə не А4 – АО форматтарына сə йкес жалпы габариттермен.

Сканер (scanner) - деректерді ЭЕМ растрлық тү рде жоғ ары мү мкінділікпен (300-600 dpi жə не одан кө п) аутоматты енгізуге арналғ ан бейнені ұ қ састық -сандық ауыстыру қ ондырғ ысы. Сканерлер қ олмен жү ргізілетін, роликті (парақ ты созып отыратын), планшетті жə не барабанды болып бө лінеді. Сканерлер растрлық бейнені компьютерге оператордың араласуынсыз енгізуге

мү мкіндік береді. Тү рлі-тү сті карталар мен тү сірімдерді енгізу ү шін тү рлі-тү сті сканерлер керек, панхроматты тү сірімдер мен топографиялық карталар ү шін арзан тұ ратын ақ -қ ара тү сті сканерлер жеткілікті. Егер карта деректердің векторлық ү лгісінде сақ талуы тиіс болса, онда бейне векторлануы тиіс. Позициялаудың Басты Жү йесінің (GPS) пайда болуы Жердің жə не жер маң ындағ ы кең істіктің кез-келген нү ктесінде, тə уліктің кез-келген уақ ытында GPS аспабы орналасу жə не қ озғ алу параметрлерін анық тауда талап ететін кез-келген мə селені шешуге мү мкіндік береді.

1994 жылдан бастап АҚ Ш позициялаудың басты жү йесі (GPS) іске қ осылды. АҚ Ш-та 12

млрд.долларғ а қ ұ рылғ ан GPS жү йесі, бақ ылау станцияларының 24 ғ арыштық спутнигі мен арнайы торларынан тұ рады. 1998 ж. жазында алты орбитальді жазық тық тарда орналастырылғ ан 27 спутник Жер орбитасына шығ арылды. Ғ арыштық спутниктер жер шары маң ында «ақ параттық ө ріс» тү зе отырып радиосигналдарды ү зіліссіз береді. GPS-қ абылдағ ыш сигналдарды қ абылдап, бірнеше ғ арыштық спутниктерге дейінгі қ ашық тық тарды ө лшеу жолымен координаттарды анық тайды. Бұ л жерде спутниктер тіреуіш нү ктелері ролін атқ арады. Спутникке дейінгі қ ашық тық спутниктен GPS-қ абылдағ ышқ а дейінгі радиосигналдың ө ту уақ ытын ө лшеу жолымен анық талады.

Ү ш координаттарды (ұ зындық, ендік жə не тең із дең гейінен биіктік) анық таудан басқ а GPS қ амтамасыз етеді:

• объект ү ш жылдамдығ ын қ ұ раушыларды анық тау;

• 0, 1 с аз емес дə лдікпен нақ ты уақ ытты анық тау;

• объектінің нақ ты жолдық бұ рышын есептеу;

• кө мекші ақ паратты қ абылдау жə не ө ң деу.

GPS міндеті – Жер бетіне жақ ын жə не жақ ын ғ арыштағ ы қ ұ рлық пен тең ізде орналасқ ан объектілердің координаттық нү ктелерін анық тау. GPS ғ арыштық кемесінің " жү регі" жоғ ары сапалы генератор болып табылады. Ақ парат фазалық модуляциялай тə сілін қ олдану негізінде беріледі. Бұ ндай ақ парат L1 жиілігіндегі С/А-кодтан, Р-коданын жə не оның L1 мен L2 жиілігінде Y-кодының кодталғ ан версиясынан радиоканал бойынша берілген навигациялық хабардан жə не GPS уақ ыт форматында сигнал беру уақ ытынан тұ рады. GPS сигналдары GPS қ абылдағ ыштарымен жазылады. Ə рбір қ абылдағ ыштың «жү регі» қ абылдағ ыш сағ атын қ озғ алысқ а ə келетін оның генераторы болып табылады. С/А-код GPS тұ тынушыларының барлығ ына пайдалана алады.

Негізгі ə дебиет (1 нег.[86-163])

Қ осымша ə дебиет (1 қ ос.[143-199])

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. GPS жұ мыс принципінің неше сатысы бар?

2. GPS негізі болып не табылады?

3. Қ андай GPS қ ателіктерін білесіз?

4. Бейнені сандық тү рге ауыстыру дегенді қ алай тү сінесіз?

5. Координаттар не ү шін қ айтадан ө згертіледі?

6. ГАЖ-де деректер дегенді қ алай тү сінесіз?

7. Дигитайзерлер дегенді қ алай тү сінесіз?

8. Сканер қ ұ ралдарының деректерді енгізуде алатын орны?