Тақырып. Айналдырушы қозғалыстың бағыттауыштары. Біліктер мен осьтер.

Тісті дө ң гелектер мен шкивтерді отырғ ызуғ а жә не пайдалы айналдырушы момент беруге арналғ ан цилиндрлі, жұ мыр немесе иінді бө лшекті біліктер деп атаймыз. Машиналарда біліктердің атқ аратын қ ызметі зор. Олардың тү зу, иінді жә не иілгіш тү рлері болады.

«Машина бө лшектері курсында» тек тү зу біліктердің конструкциясымен олардың есептеу жолы қ арастырылады. Ал ө с деп айналып тұ ратын бө лшектерді ұ стап тұ руғ а жә не ө зі арқ ылы пайдалы айналдырушы момент бермейтін жұ мыр бө лшектерді айтамыз. Ө стер тү зу етіп жасалады.

Кө птеген жағ дайда кү штер біліктің ұ зындығ ына біркелкі ә сер етпейді. Осығ ан орай біліктердің бірқ алыпты берік болуы ү шін, олардың диаметрлерін ө з ұ зындығ ына байланысты ә ртү рлі жә не отырғ ызылатын бө лшектердің ішкі диаметріне сә йкес жасайды. Біліктер мен ө стердің тірекке тірелетін бө лігін цапфа деп, ортадағ ы цапфаларды мойынша деп, ал тірелетін шеткі бө лктерін шип деп атайды.

Біліктердің ә р тү рлі диаметрлі бө ліктері ө зара кө рсетілген ә дістермен жалғ асады:

1. Арнаулы ойық тар арқ ылы. Бұ л ойық тар ажарлағ ыш дө ң гелектің шығ уына арналғ ан. Диаметрі 10...50 мм біліктердің оймаларының ені 3 мм, терең дігі 0, 25 мм болып, ал диаметрі 50...100 мм біліктердің оймаларының ені 5 мм етіп жасалады.

2.Радиусы тұ рақ ты қ исық сызық арқ ылы. Бұ л радиус ө лщемдері білікке қ ондырылғ ан бө лшектердің фаскасының ө лшемдерінен кіші болады жә не олар стандартталғ ан.

Біліктрдің материалдары. Тү зу біліктерді кө бінесе лигерленген жә не кө міртекті болаттардын жасайды. Себебі лигерленген болаттар салмағ ы мен габаритін азайтады жә не шлицті (тісті) берілістердің тозуғ а тө зімділігін кү шейтеді. Мысалы Ст5 маркалы болат-шынық тырылмағ ан біліктер ү шін, 40, 50 жә не 40Х маркалы болаттар шынық тырылғ ан біліктер ү шін, 10, 20Х, 40Х жә не 40ХНМА болаттары ө те жоғ ары жылдамдық пен айналатын біліктерді жасауғ а қ олданылады.

Біліктерді беріктікке есептеу. Біліктер ө здерінің атқ ару қ ызметіне байланысты айналу моментін беруге жә не тісті дө ң гелектерді, шкивтерді, жұ лдызшалр мен муфталарды т.б. айналмалы бө лшектерді айналмалы бө лшектерді орналастыруғ а қ олданылады. Осығ ан байланысты біліктерге айналдырушы момент пен отырғ ызылатын бө лшектердегі кү шпен пайда болғ ан ию моменті ә сер етеді. Сонымен, біліктерді ию мен айналу моменттеріне есептеу қ ажет, бірақ жаң а машинаны жобалауда ию моментінің шамасы белгісіз болады. Сондық тан біліктерді есептеу ү ш кезең мен: алдын ала есептеу, жобалап есептеу, тесеріп немесе анық тап есептеу жолдарымен анық талады.

Біліктерді қ атаң дық қ а есептеу. Біліктердің қ атаң ығ ы кө лденең иілу қ атаң дығ ы жә не бұ рлау қ атаң дығ ы болып бө лінеді. Біліктің иілу деформациясы оғ ан отырғ ызылғ ан бө лшектердің жұ мыс істеу қ аблеттілігіне ә сер етеді, мысалы, тісті дө ң гелектерге фрикциялық берілістің дө ң гелектеріне т.б.

Біліктердің қ атаң дығ ы аз болғ ан жағ дайда:

а) кү штер тістердің ө н бойымен біркелкі ә сер етпей кү ш шоғ ырлануы пайда болады;

б) біліктердің иілуінен подшипниктердің қ исайып қ ысылып қ алу қ аупі пайда болады.