Тақырып. Машина бөлшектерінің негізгі ұғымдары.

Бір немесе біреше дененің қ озғ алысын басқ а денелердің керекті қ озғ алысына тү рлендіруге арналғ ан денелер немесе денелер жү йесін механизм деп атаймыз.

Адамның физикалық немесе ой ең бегін жең ілдетуге немесе алмастыруғ а жә не оның ө німділігін арттыруғ а арналғ ан механаизмдер немесе механизмдер ү йлесімін машина деп атайды.

Мысалы: қ озғ алтқ ыш-машиналар энергияның бір тү рін механикалық энергияғ а айналдырады, оларғ а электрқ озғ алтқ ыштар, іштен жану қ озғ алтқ ыштары жатады; машина-генераторлар механикалық энергияны энергияның басқ а тү ріне айналдырады, компрессорлер, динамомашиналар жатады; ақ параттық машиналар бұ л ақ паратты ө ң дейтін машиналар оларғ а, бухгалтерлік машиналар, компютер т.б. жатады.

Барлық машиналар бө лшектерден тұ радаы, олар тү йіндерге біріктірілген.

Бө лшек деп қ ұ растырылмағ ан машинаның бө лігін айтамыз, оларғ а шпонка, болт, тісті дө ң гелектерді жатқ ызуғ а болады.

Тү йін депбұ йымның қ ұ растырылғ ан қ ұ рамдас бө лігі болып табылатын бірлікті айтамыз, оғ ан муфта, редуктор, беріліс қ орабы тағ ы басқ аларын жатқ ызуғ а болады.

Машинажасауда жалпы жә не арнайы мақ сатты бө лшектер мен тү йіндер қ олданылады. Жалпы мақ сатты бө лшектер мен тү йіндер деп барлық машиналарда кездесетін бө лшектерді айтады, яғ ни болттар, біліктер, тісті дө ң гелектер, подшипниктер, муфталар т.б. Ал арнайы мақ сатты деп тек қ ана жекелеген типті машиналарда кездесетін бө лшектер мен тү йіндерді айтады, яғ ни поршеньдар, шатундар, иінді біліктер т.б. олар машина бө лшектері курсында қ арастырылмайды.

Барлық жалпы мақ сатты бө лшектер мен тү йіндер негізгі ү ш топқ а бө лінеді:

1. Қ осылыстар. Олар ө з алдына ажыратылатын жә не ажыратылмайтын қ осылыстар болып екі топқ а бө лінеді. Ажыратылатын қ осылыстарғ а шпондық, шлицтік жә не бұ рандалы қ осылыстар жатады, ажыратылмайтын қ осылыстарғ а пісірілген, заклепкалы қ осылыстарды жатқ ызуғ а болады.

2. Айналмалы қ озғ алыс берілістері. Оларғ а тісті, червякті, бұ ралмалы жә не т.б. берілістерді жатқ ызуғ а болады.

3. Берілістерді қ ызметтен ө ткізетін бө лшектер мен тү йіндер. Оларғ а біліктер жә не муфталарды жатқ ызуғ а болады.

Курстың мақ саты жалпы мақ сатты бө лшкетер мен тү йіндерді қ ұ растыру мен есептеудің негіздерін оқ ып білу болып табылады. Бұ л жағ дайда материалды таң дау жә не оның термоө ң делуі, бө лшектердің рационалды формалары, олардың технологиялығ ы мен жасалудың дә лдігі қ арастырылады.

Бө лшектердің жұ мысқ абілеттілігі бірқ атар критерийлермен анық талады, олар:

1. Беріктілік, яғ ни бө лшектің сыртқ ы жү ктеме ә серінен пайда болатын пластикалық деформацияғ а не қ ирауғ а қ арсы тұ ру қ абілеті. Беріктілікке есептеген кезде мү мкін кернеулерді анық тау керек, олар кө птеген факторлардан тә уелді болады (таң далғ ан материал, бұ йымжы жасау ә дісі, термоө ң деу т.б.).

2. Қ атаң дық, бө лшектің жү ктеме ә серінен форманың жә не ө лшемнің ө згеруіне қ арсы тұ ру қ абілетін айтады.

3. Қ ажалуғ а тө зімділік деп бө лшектің берілген жарамдылық уақ ытында ү йкелесетін беттердің қ ажетті формада сақ тап қ алу қ абілетін айтады.

4. Жылуғ а тө зімділік деп - берілген жарамдылық уақ ытында берілген температураның шекті

мә ндерінде конструкцияның жұ мыс істеу қ абілеттілігін айтады.

5. Виброорнық тылық деп резонанстан ә лдеқ айда алыс диапазондар режимінде бө лшектердің жұ мыс істеу қ абілетін айтады.

Аталғ ан критерийлерді орындау арқ ылы конструкцияның сенімділігі артады. Сенімділік деп бө лшектің қ ажет уақ ыт аралығ анда эксплуатациялық кө рсеткіштерді сақ тап берілген функцияларды орындау қ абілетін айтады. Қ ұ рылғ ы элементтері кө п болғ ан сайын оның сенімділігі тө мен болады. Уақ ыт ө тумен пайда болғ ан сынық тар толық жұ мысқ а қ абілітсіздіктің пайда болуына ә келеді.