Топтық тренингтің негізгі түрлері.

Егерде топтық психотерапиялық жұ мыста жеке жұ мыспен салыстырғ анда қ андай да бір ө зіндік ерекшелік бар деп айтар болсақ, ол терапиялық процестің тиімділігінің қ андайда бір ерекше механизмдерімен байланысты болуы қ ажет.

Негізінде, топтық жұ мыстың тиімділігінің басты механизміне ү лкен жә не кіші ә леуметтік ортада туындайтын қ арым-қ атынастардың ү лгісі болатын топтық динамика жатады. Бұ л талас тудырмайды, ө йткені топтағ ы терапиялық жұ мыстың белгілі бір стратегияларында терапевтің барлық іс-ә рекетінің де бағ ыты болады. Бұ л біріншіден, топтың ә леумет ү лгісіне айналу процесін кү шейтеді. Екіншіден, бұ л қ атар тү сіну процесін ө ршітеді.

Психотерапияны қ андайда бір психотерапиялық ә дісті қ олданудың бір ізділігінен емес, клиенттің ө мірін жағ ымды ү рдісте ө згертуге бағ ытталғ ан кө зқ арастағ ы мақ сатқ а бағ ытталғ ан процесс деп санағ анда ғ ана ә діл бағ алау болмақ. Атақ ты театр педагогы П.Ершов ө зінің режиссерлік кө зқ арасымен адами барлық ө зара ә рекеттестіктің театр тілінде «кү рес» деп аталатын қ ызық жіктеуін береді. Оның пікірінше, кез-келген ө зар ә рекеттестік іскерлік жә не бағ ыттылық болып бө лінеді. Іскерлік ө зара ә рекеттестік қ андайда бір белгілі мақ сатқ а қ ол жеткізу ү шін кү рес. Бағ ыттылық – қ атынас ү шін кү рес. (19).

Мұ ндай пайымдаудан бағ ыттылық ө зара ә рекеттестігі ө зінің жетістілігі мү мкіндігі жағ ынан ө те қ ауіпті. Мен мағ ан деген қ андайда бір белгілі қ атынас ү шін кү ресемін. Мысалы, кө шбасшы ретіндегі, сү йікті адам ретіндегі, ұ лы ақ ын ретіндегі жә не т.с.с.қ атынас болмақ. Бұ л жерде кү ткен нә тиже мағ ан байланысты болмайды, керісінше кімнің қ атынасы ү шін кү рессем соғ ан байланысты болады. Мұ ндай кү рестің дә йегінің ө зі бастапқ ыда-ақ, мені ө з қ алауымша қ абылдамайтындығ ын кө рсетеді. Нә тижесінде біреудің тарапынан мен қ алағ ан қ атынасқ а қ ол жеткізу ү шін мен ө з бойымда бір нә рсені ө згертуім қ ажет.

Топтық динамика адам ө міріндегі бағ ыттылық ө зара ә рекеттестіктің ү лгісі болып табылады.

Алайда адам ө мірінде ө зара ә рекеттестіктің басқ а да тү рі бар. Ол - белгілі мақ сатқ а қ ол жеткізуге нысандалғ ан ө зара ә рекеттестік. Себебі мақ сат қ оя білу жә не оларғ а қ ол жеткізу ү йлесімді адамның бір қ асиеті. Ү йлесімділік- басқ а адамдармен қ атынастарында ө зін кө рсете алу біліктілігімен байланысты. Сондық танда топтық психотерапиялық жұ мыстың тағ ы да бір ө зіндік ерекше механизмі - ә леумет жағ дайында нақ ты мақ сатқ а қ ол жеткізу процесін моделдеуді тұ жырымдау. Топтық жұ мыстың барлық ү лгісі мен технологиясында топтық динамикамен қ атар бұ л механизмді қ олдана бермейді.

Топтық психотерапияда бар барлық тә сілдерді тө рт негізгі топқ а бө луге болады. Шартты тү рде оларды қ ұ рылымдылық, іс-жү ргізу, психотерапиялық жә не мә селелі-бағ ытталғ ан топтар деп атайды.

Қ ұ рылымдылық топтар алдын ала анық талғ ан жаттығ улар жиынтығ ының басымдылығ ымен сипатталады. Оларды орындау барысында топ қ атысушылары қ олданылатын техникалардың ө зіндік ерекшеліктерінің кү шіне салыстырмалы тү рде болжамды болатын, қ андайда бір тә жірибе жинақ тайды. Мұ ндай топтарда жаттығ улар арқ ылы орындалатын материалдармен жұ мыс ө зіндік міндет болмайды. Ө йткені олардың мақ саты қ атысушылардың ары қ арай ө з ө мірінде ө зіндік ой елегінен ө ткізіп жә не қ олдануғ а болатын жаң а тә жірибе алу болады. Қ ұ рылымдылық ү лгісінде белгілі дә режеде шектеу болады. Бұ л шектеу біріншіден, жеке мә селелік қ ұ рылым жинақ тағ ан ө мірлік тә жірибесінің жеткіліксіздігі есебінен ғ ана қ алыптаспайды. Тә жірибені ө ң деу жә не қ ұ растыруды игеру механизмдерінің жеткіліксіздігінің есебінен қ алыптасады. Егерде бұ л механизмдер даму мен ө згеруге тап болмаса қ ауіп туындауы мү мкін. Онда жекелік бағ ытылық жә не қ атынас жү йесінде жаң а тә жірибе ө німді интеграцияланады. Екіншіден, ө зара жекелік қ атынастар мұ ндай топтардағ ы жұ мыстың жеке пә ні болмайды. Бұ л топтық психотерапия тиімділігінің механизмі ретіндегі топтық динамиканың қ ұ ндылығ ын тө мендетеді. Топтық динамика жеке жағ дайларда мұ ндай топтардың негізгі міндеттерін орындаудағ ы басты кедергі болуы мү мкін.

Іс-жү ргізу топтары қ атысушыларды қ ұ рылымсыз топтық процеске енгізуге негізделген. Терапиялық жұ мыстың пә ні болып табылатын, топ мү шелерінің ә р тү рлі ішкі мазмұ нынын жү зеге асырады. Мұ ндай ү лгі дә стү рлі психодинамикалық топқ а тә н болады. Бұ л топтарда топтық динамика негізгі механизм жә не жұ мыс пә ні болып табылады.

Мұ ндай топтарда да кейбір шектеулер болады. Ө зекті ә серлердің терең дігі мен маң ыздылығ ының дең гейі белгілі дә режеде жү ргізушінің жеке тұ лғ асы жә не топ қ ұ рамына байланысты болады. Басқ аша айтқ анда, ұ сынылғ ан материалдың ө ң деу терең ділігі мен нә тижелігіне ық пал ететін кө птеген субъективті жә не объективті ә серлер бар. Екінші шектеулік топтық динамика, бейнелей айтқ анда, «таза ө нер» жағ дайында пайда болады. Терапевт пен клиент арасындағ ы байланысты қ атынастар ө здері ү шін қ алыптасады. Мұ ндай ү лгі олардың байланыс қ ұ растырылуынан басқ а ешқ андай ә сер бермейді.

Психотерапиялық топтар бастапқ ы да алдына психотерапиялық мақ сат қ оймайды. Алайда онда орын алғ ан қ ұ былыстар ө зіндік ерекшелігінің кү шіне қ арай белгілі дең гейде психотерапиялық нә тиже беруі мү мкін. Оның қ атарына креативтік тренингтерін, шығ армашылық ө зіндік кө ріну терапиясын, сондай-ақ арттерапия жә не билеу қ озғ алмалық терапия жанрында жү ргізілетін басқ а топтарды жатқ ызуғ а болады.

Бұ л топта психотерапиялық кө зқ арас жағ ынан алғ анда шектеу бар. Белгілі бір клиент ү шін психотерапия мазмұ нының сол сә ттегі нә тижелері ө зекті емес, тек ғ ана жең іл ә сер беруі мү мкін. Адамның психикалық ө мірін қ ұ райтын кейбір кө лең келіктер жақ сарғ анда, «витамин тә різді» ә сер береді. Кей мағ ынада мұ ндай топтарды, медициналық терминді қ олдана отырып «жалпы нығ айтушы» деп атауғ а болады.Топтық психотерапияның барлық тү рінде, соның ішінде ү немі кездесулер жағ дайында ө ткізілгенде, тағ ы бір ортақ кемшілік кездеседі. Олар ә р тү рлі дең гейде, жү ргізушінің жеке тұ лғ асына жә не нақ ты бағ дарламағ а байланысты болады. Ө зіндік эмоциялық тә уелділіктің туындауына жә не қ арым- қ атынастың белгілі бір дең гейі мен қ ұ рылымына тә уелділікті ө ршітеді. Кө п жағ дайда мұ ндай топтағ ы ө мір қ атысушыларғ а олардың топтан тыс ө мірі мен қ арым-қ атынасына қ арағ анда, аса жарқ ын, мағ ыналы жә не қ ызық ты болып кө рінеді.Мә селелік-бағ ытталғ ан топтар кө п дең гейде ә леумет жағ дайындағ ы нақ ты мақ сатқ а қ ол жеткізу процесінің ү лгілеу механизмін қ олданады. Аталуы айтып тұ рғ андай-ақ мұ ндай тренингтің тақ ырыбы адамдар жиі психолог немесе психотерапевтің қ абылдауында болатын кез-келген мә селе болады. Оларғ а ө зінің немесе бө тен агрессиямен ө зара қ атынасы, эмоциялық тә уелділік, ү рей, қ ызғ аныш, ө з-ө зін жақ сы кө ру, кінә лілік сезімі жә не т.с.с. жатқ ызуғ а болады. Қ андайда бір топты оның қ атысушыларының таң дауы сол сә тте дә л сол тақ ырыптың ол ү шін ө зектілігін айқ ындайды. Ал бұ л қ атысушылардың сол тақ ырыппен жұ мыс істеуге белгілі дә режеде дайындығ ын білдіреді. Мұ ндай жұ мыс тү ріндегі дезинтеграция деп ұ сынылғ ан мә селе бойынша, топтың сол мә селеге терең кіруге бағ ытталғ ан процесін санауғ а болады. Оның барысында топ қ атысушыларының ә рқ айсының кү нделікті ө мірдегі мә селемен ө зара ә рекеттестігінде жанамаланғ ан, қ орғ аныш механизмдері кө пшілігінің жойылуы жү зеге асады. Интеграция процесі, бейнелей айтқ анда, жойылғ ан бастапқ ы қ орғ аныш қ ұ растырымдарын ретке келтіруден тұ рады. Топты қ ұ руда қ олдануда шығ ыны аз, біршама бейімделген, ың ғ айлы жаң а қ ұ рылыстың жобасын қ ұ рау. Бұ л топтың зерттеуші ү лгісінің сипатталғ ан басқ а топтардан айырмашылығ ы бар. Біріншіден, топтың ә р қ атысушысы негізгі материалдарды міндетті жә не тиянақ ты тү рде қ айта ө ң дейді. Екіншіден, мә нді материалды ө зектендіреді. Ү шіншіден, топтық процестің анық психотерапевтік мақ сатқ а бағ ыттылығ ы жү зеге асады. Бұ л ү лгінің басты шектеуі топтық динамика механизмін қ олданудағ ы қ андайда бір «ә сері» болады. Бұ л ә рине жү ргізуші топтағ ы қ атынастарды анық таудан қ ашқ ақ тайтынын білдірмейді. Тек ғ ана топтық динамика басым бө лігінде нақ ты нә тижеге жаң а жекелілік жә не мінез-қ ұ лық тық ә деттерді қ ұ растыруғ а қ ол жеткізу жұ мысының жалпы процесіне кө зделген.Топтық психотерапиялық процестің кейбір жалпы заң дылық тарын сипаттай отыра, мұ ндай жұ мыстың ө зіндік ерекшелігі тақ ырыбына оралайық. Психотерапевтке қ ойылатын ерекше талаптарын қ ұ растыруғ а тырысайық.

Бірінші кезекте, бұ л талаптар терапевтің, топ жү ргізушісінің жекелік сипаттамаларына байланысты болады. Топтық жұ мыста одан ө те жоғ ары дең гейдегі кү ш-жігерді талап етеді. Егер индивидуалды жұ мыста психотерапевт ә р аулан, сонымен бірге флегмативті болса, ал топта (психодинамика ү лгісін қ оспағ анда) психотерапевт топты «жандандыра» алу қ абілеттілігі, яғ ни жылдам жә не тиімді қ ауіпсіздік аумағ ын қ ұ руы қ ажет. Сонымен қ атар, қ атысушылардың топтық процеске қ ызығ ушылығ ын тудыру талап етіледі. Психотерапевтің сезімталдылығ ының да мә ні зор. Ө йткені ол топтық процестің ә р сә тінде орын алғ ан оқ иғ аның эмоцияллық «қ ызуын», ә р қ атысушының процеске қ атысу дә режесін жә не т.с.с. назарда ұ стауы тиіс.

Психотерапевтің, топ жү ргізушісінің есте сақ тауы жақ сы болуы тиіс. Себебі ол топтың бар уақ ытта бойында ә рбір қ атысушығ а қ атысты ө зінің барлық диагностикалық болжамдарын жә не топта белсендірілген ауқ ымды ақ паратты ойында сақ тауы қ ажет. Психотерапевт топ барысында орын алғ ан сө здердің, дене жә не қ ол қ имылдарын басымырақ есінде сақ таса, топтық процесс аса тиімді жә не қ ызу ө рши тү седі.Топтық жұ мыс терапевтен нақ ты бағ дарламаны жү зеге асыруғ а арналғ ан «ү й тапсырмасымен арасындағ ы нақ ты сә йкестілікті жә не орын алғ ан оқ иғ ағ а байланысты кө зделген бағ дарламаны жылдам жә не тура қ айта қ ұ руғ а мү мкіндік беретін қ имыл-ә рекетінің шапшаң дылығ ын талап етеді.

Топтық тренингтің пайда болғ анына біршама кезең болғ анымен, бү гінгі кү нге дейін оны белгілі бір тү рлерге бө луде айқ ындылық жоқ. Тә сілдердің ә рбіреуі салдары, ерекше мақ саттары, қ ұ рылымы жә не композициясы ретінде ө зінің ө лшемдерін ұ йғ арады. Топтық кең ес беру мә селелерін талдай келе, Дж. Коттлер жә не Р. Браун, тек аталуы ә р тү рлі ғ ана емес, сондай-ақ, жұ мыс тактикасы мен стратегиясы бір-бірінен озық кө птеген топтарды мысалғ а келтіреді. Олар ө здерінің ең бектерінде негізгі тү рлерді ұ сынумен қ атар, олардың ә рқ айсының мазмұ ндық жағ ының ерекшелігін кө рсетеді. Бұ л топтардың ә рқ айсына берілген қ ысқ аша сипаттамағ а тоқ талайық:

1. «Кездесулер тобы» ең екі ұ шты категорияғ а жатады. Мұ нда ә р алуан тү рлермен қ оса, «адамдық қ арым-қ атынастар тобы», «потенциалды ашу бойынша топтар», «Т-топтар», «Жеке адамдық ө су топтары» жә не т.с.с. аталып ө туі мү мкін. Мұ ндай топтардың ерекше тартымдылығ ы сенім мен шынайылық қ а негізделген қ андай да бір оқ ыту қ ұ рылымын қ ұ руғ а ерекше мә н бергендігімен байланысты болуына орай назар аудартады. Сонымен қ атар, мұ ндай топтар жеткілікті дең гейде еркін қ ұ рылымда болады. Ал жү ргізуші бұ л жерде, ең алдымен, қ атысушы, бірақ сарапшы емес екендігіне де назар аударылады. (20, 229-231 беттер).

2. «Тақ ырыптық топ». Жоғ арыда сипатталғ ан категориядан ерекшелігі мұ нда нақ ты формат, қ ұ рылым, жұ мыс жоспары бар. Мұ ндай топтарғ а қ атысушылардың сезімдері мен уайымдарына нысандалмағ ан дидактикалық, педагогикалық сипаттама тә н. Олардың мақ саты, жалпы алғ анда, болуы мү мкін мә селелерді алдын алудан тұ рады. Мұ нда қ атысушылардың бойында нақ ты мә селелерді шешуге қ ажетті ә р тү рлі бейімделу дағ дылары қ алыптастырылады (жұ мысқ а орналасу, секс, колледжде, жоғ ары оқ у орнында дә ріс алу жә не т.с.с.) (20, 233-234 беттер).

3. «Кең ес беру тобы» бұ л - ең алдымен, қ атысушылардың жеке тұ лғ а аралық мә селелерін шешуге бағ ытталғ ан топтық жұ мыстардың алуан тү рлігі. Онда барлық ә рекеттер осы шақ қ а, жекелік мақ саттарғ а шоғ ырланғ ан. Сонымен бірге, топ мү шелері бір-біріне қ олдау кө рсетуге ұ мтылады (20, 234 бет).

4. «Психотерапевтік топ» ең алдымен мақ саттарымен ерекшеленеді. Ө йткені дә рістер психонервоз, нерв жү йесі зақ ымдану немесе психоз дертіне шалдық қ ан адамдармен жү ргізіледі. Жұ мыс сә йкес біліктілікті талап етеді жә не ұ зақ мерзімді жә не интенсивті ем жү ргізуді ұ йғ арады (18).

5 .«Ө зіндік кө мек жә не қ олдау тобы» ө зінің аталуында (ө зіндік кө мек, қ олдау) анық бейнеленген мақ сатымен ерекшеленеді. Осығ ан байланысты оның жү ргізушісі маман емес, осындай топтың тә жірибелі мол мү шесі бола алады. Мұ ндай топтар қ андай да бір мә селені, саяси жә не т.б. қ оса отыра, шешуге нысандалғ ан (20 236-238 беттер).

Орыс тілді анық тамалық басылымдардың кө бінде тренингтің келесі алуан тү рлігі жиі келтіріледі.

1. Коммуникативтік дағ дылар мен икемділіктер тренингі.

2. Жеке адамның ө су тренингі.

3. Ө зіндік жү йелеу тренингі (мысалы, ө зіне деген сенімділік).

4. Оқ ытушы тренингтер (оқ ушылардың нақ ты категориясына арналғ ан: мекеме қ ызметшілеріне кә сіби маң ызды дағ дылар тренингі, келіссө здер жү ргізу тренингі) жә не т.с.с.

Ә р тү рлі ө лшемдердің кө мегімен тренинг тү рлерінің басқ а жіктелуін қ ұ руғ а болады. Нақ тыласақ, жоғ арыда келтірілген сызбада мақ сат ө лшемдерін пайдалана отырып, автор тренингтік топтардың келесі алуан тү рлігін атап кө рсетеді:

· психологиялық мә селелерді шешу топтары;

· психологиялық саулылық жә не ө мір сапасы топтары;

· Ә ПТ топтары;

· ө зіндік тү сінікті дамыту тренингі топтары;

· жеке адамдық ө су топтары.

Негізі жә не оғ ан сә йкес ық пал ету мақ сатында жатқ ан ө лшемі бойынша тренингтің басқ а да алуан тү рлерін атап кө рсетуге болады, нақ тылар болсақ:

1) дрессура: мақ саты- жаттық тырушының пікірі бойынша тұ жырым қ ажетті, талап етілген (оқ иғ амен, ө мірмен жә не т.с.с.) мінез-қ ұ лық ә деттерін қ алыптастыру;

2) шынық тыру: мақ саты- нақ ты адамғ а қ ажетті жеке дағ дылар мен икемділіктерді қ ұ растыру;

3) оқ ыту: мақ саты – топ қ атысушыларына психологиялық мә селелерді шешудің мү мкін болар амалдарымен таныстыру жә не беру;

4) жетілу: мақ саты - ө зіндік жетілу барысында, ө зіндік мү мкіндіктерін ашуғ а кө мек кө рсету (12. 18 бет).

Бү гінгі кү нгі кә сіби энциклопедиялардың бір қ атарында тренингтің келесі алуан тү рлілігі тізбектелген: ө зін-ө зі тану тренингі, сенситивтік тренингі (19); ассертивтілік тренингі, жеке адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынастар тренингі; басшылар тренингі; ә леуметтік дағ дылар тренингі (20) жә не т.б.