Дәріс тезисі. 1. Тұлға түсінігі.Тұлға – адамның индивидуалды ерекшеліктері мен мінез-құлық

1. Тұ лғ а тү сінігі. Тұ лғ а – адамның индивидуалды ерекшеліктері мен мінез-қ ұ лық тұ рақ тылығ ын шарттайтын индивидуалды сипаты жә не мінез-қ ұ лық тә сілдерінің ұ йымдастырылғ ан қ ұ рылымы.

Адам индивид болып дү ниеге келгеннен кейін, қ оғ амдық ө зара қ атынастар жә не процестер жү йесіне енеді. Нә тижесінде ерекше ә леуметтік сапағ а ие болады, яғ ни ол тұ лғ а болып қ алыптасады.

Бұ л-адамның қ оғ амдық байланыстарғ а тү сіп, субъект сапасында кө рінуіне байланысты жү зеге асады. Ө з кезегінде адамның индивидтік, тұ лғ алық жә не субъектік дең гейлерінің даму ерекшеліктерінің қ айталанбастығ ы индивидуалдылық ты кө рсетеді.

Қ азіргі психологияның барлық мектептерінің тұ лғ а жайлы ө з кө зқ арастары бар.

Бихевиоризм бағ ыты бойынша тұ лғ а сыртқ ы оң жә не теріс нығ айтуларғ а байланысты ә серлерге жауап беруші реактивті жү йелер.

Бихевиоризм бағ ытында тұ лғ аның мінез-қ ұ лқ ы, оның ішкі толғ аныстарына емес, ә рекет жасауғ а стимул беретін сыртқ ы орта ә серлеріне байланысты. Машинаның тү сі оның жылдамдығ ына ә сер етпейтін сияқ ты, адам ә рекетіне психика, сана, мінез де ә сер етпейді.

Психоанализ бағ ытында тұ лғ а адам қ уаты қ ұ рылымы, адам қ уаты бағ ыттылығ ы, адам қ уатының қ арқ ындылығ ы ретінде қ арастырылады.

Психоанализ бойынша адамғ а қ андай инстинктивті кү штер ә сер еткенін білу арқ ылы адамның қ азіргі кездегі ғ ана емес жә не ө згерген жағ дайдағ ы мінез-қ ұ лқ ын анық тай аламыз.

Бұ л пікір авторы психоанализ бағ ытының ө кілі Эрих Фромм. Оның ойынша, шығ армашылық психоанализ ө кілдері «адам тұ лғ асы туындауының теориясы жә не практикасын, оның ө зіндік «Менінің» қ алыптасу» ә дісіне айналдырғ ан.

Когнитивті психология

Тұ лғ ағ а негізгі сипаттар бойынша анық тама береді. Негізгі сипаттар ретінде: шындық қ а қ атысты зерттеушілік бағ дар, тағ дырын дербес белгілеу жә не ә леуметтік ортадағ ы белсенді ә рекетті кө рсетеді.

2.Тұ лғ аның қ ұ рылымы. Тұ лғ аның ө мірлік бағ дарлануы. Бағ дарлану – бұ л кө зқ арастар жә не сенімдермен нығ айтылғ ан қ ұ ндылық тар, қ ажеттіліктер, алдығ а қ ойғ ан мақ саттарының қ ұ рылымы. Бағ дарлану – мақ саттар мен тү рткілерде кө рінеді. Мақ сат бұ л бағ дарлануғ а талпыныс, ал тү рткі қ уат, ішкі мә нділік береді.

Бағ ыттылық – тұ лғ аның негізгі жетекші ө мірлік мақ сатын анық тайтын мотивациялық қ ұ рылымы. Бір адамдар шығ армашылық қ а, біреулері қ ажеттілікке, кейбір адамдар жасампаздық қ а, кейбіреулері бұ зушылық қ а, кейбірі қ оғ амда дұ рыс, кейбірі жат, теріс бағ дарланғ ан. Кейде адамның бағ дарлануында нақ тылық, айқ ындылық кө рінбейді. Адам бағ ыттылығ ы жайлы теориялар ө те кө п. Соның бірі австрия философы Эдуард Шпронгердің тұ лғ аның ә леуметтік қ ұ ндылық тарғ а байланысты бағ дарлану типтері.

1- теориялық;

2- экономикалық;

3- эстетикалық;

4- ә леуметтік;

5- саяси;

6- діни.

Кең естік психологияда «тұ лғ а бағ ыттылығ ы» тү сінігін С.Л.Рубинштейн 1940 жылы жарық кө рген «Жалпы психология негіздері» кітабында енгізген. Бұ л тү сініктің енгізілуі адамның қ ажеттілік, қ ызығ ушылық, идеал, бейімділік, бағ дар, бағ ыттылығ ына байланысты болады. Тұ лғ аның бұ л жү йелерінің қ ұ рылымын талдау адамның неге талпынатынын анық тауғ а мү мкіндік береді.

Азіргі кездегі тұ лғ аның теориялары. Гуманистік психологиядағ ы тұ лғ аны тү сіну (К. Роджерс, А.Маслоу). Гуманистік келісте адам жағ ымды рухани қ асиеттерімен жоғ арғ ы рухани қ ажеттіліктер тә н деп қ арастырылады (ө зін, ө мірдің мә нін, ә лемдегі орнын, сұ лулық қ а қ ажеттілігін, ү йлесімділігін, тү сінуге ұ мтылу). Гуманистік психологияда адамды жағ ымды жақ тарымен ғ ана қ абылдайды жә не жақ сы қ ырларына сенеді. Абрахам Маслоу - ХХ ғ. 60ж. Гуманистік психология терминін енгізген. Гуманистік психология психикалық дені сау, гармониялық тұ лғ аны зерттеді, яғ ни ө зінің даму шың ына, ө зін-ө зі жетілдіруге жеткен адам. Бұ ндай тұ лғ алар тек ¼ % қ ұ райды, ал қ алғ андары иерархияның кез-келген сатысында болады. Адам ө зінің тағ дыры ү шін жауапты, ө зін –ө зі жетілдіруге ұ мтылады, бү кіл ө мір барысында жетілу, ө згеру, қ алыптасу процесі болады. Маслоу бойынша гуманистік теорияның негізі ә р бір адамды уникалды, ұ йымдасқ ан, бір бү тін ретінде қ арау керек.

А. Маслоу тұ лғ аның қ ажеттіліктерін тү сіндіру ү шін қ ажеттіліктер иерархиясын ұ сынды (1954). Ол бойынша қ ажеттіліктердің ең біріншісі физикалық қ ажеттілік болса, ең жоғ арғ ы ө зін-ө зі ө зектендіру деді. Қ ажеттіліктер иерархиясы келесідегідей:

· физиологиялық қ аж-к (тамақ ішу, сексуалдылық, ө зін ө зі қ орғ ау қ аж-і)

· қ ауіпсіздік жә не қ орғ аныс, сенімділікке деген қ аж-гі (материалды, денсаулық қ а, қ артайғ анда қ амтамасыз етілетіне сенімділік)

· сү йіспеншілік, ә леуметтік қ аж-р (кейбіреулерде қ арым-қ атынасты тү сіну қ аж-гі, ө те жақ сы кө рген адамы, ал басқ асы онша емес)

· ө зін-ө зі сыйлау, сый-қ ұ рметке қ ажеттілігі (престиж, статус)

· ө зін-ө зі ө зектендіру қ ажеттілігі, тұ лғ аның даму қ аж-гі

Бұ ндағ ы басың қ ы қ ажеттілік тө менде орналасқ ан, ол одан жоғ ары орналасқ ан қ ажеттілікті мотивтілік мө лшерін сезгенде қ анағ аттандырылғ ан болуы керек. Бір типтегі қ ажеттілік 2-ші қ ажеттілікке ө ткенге дейін қ анағ аттандырылуы қ ажет. Маслоу бойынша иерархияда жатқ ан қ ажеттіліктер адамның мотивациясы негізінде жатқ ан негізгі принцип болып табылады. Адам қ ажеттіліктер иерархиясына қ аншалық ты жоғ ары кө терілген сайын, оның сапасы, индивидуалдылығ ы, психикалық денсаулығ ы жоғ арылайды. Гуманистік психологияда тұ лғ а-қ оғ амдағ ы адамның ө мір ә рекетіндегі пайда болғ ан психологиялық қ ұ рылым ретінде қ арастырады. Бұ л бағ ыт ХХ ғ. 50-60 ж. біршама дамыды. Гуманистік психология бастапқ ыда нейрофрейдистік концепцияғ а қ арсы тұ рды, яғ ни адамзаттың мінез-қ ұ лқ ы қ анағ ат алуғ а, агрессияғ а, қ оғ амнан қ орғ ауғ а тә уелді дегенге қ арсыласты. Олар мінез-қ ұ лық тың кө зі ретінде туғ аннан пайда болғ ан альтрустик мотив деп қ арастырды. Осы бағ ыттың бір ө кілі К. Роджерс. Ол ө зінің ә діс терапиясында дә рігер пациентке қ ысым кө рсетпеуі керек. Дә рігер мен пациент арасындағ ы контакт ө зара сыйластық қ а негізделуі керек. Роджерстің тұ лғ а теориясының негізі ө зіндік бағ алау категориясы болып табылады. Баланың ү лкен адаммен қ арым-қ атынасы нә тижесінде оның ө зі туралы тү сінігі қ алыптасады. Бірақ та ө зіндік бағ алау конфликсіз қ алыптаспайды. Кө бінде қ оршағ ан ортаның бағ алауы ө зіндік бағ алауғ а сә йкес келе бермейді. Адам қ оршағ ан ортаның бағ алауын қ абылдау керек пе, ә лде ө з бағ алауында қ арау керек пе деген таң дауда қ алады. Кү рделі органикалық бағ алау ү рдісі жү реді, яғ ни бағ алаудың кө зі бастапқ ыда баланың ішкі организмінде жатады. Осылайша, Роджерс нейрофрейдизмдегідей, тұ лғ аның дамуы туғ аннан пайда болғ ан тенденция арқ ылы анық талады. Ә леуметтік рол тек сырттай. Гуманистік бағ ыттың ө кілі А. Маслоу. Ол бойынша адамның негізгі қ ажеттілігі-ол ө зін-ө зі ө зектендіруге тырысу. Ө зін-ө зі ө зектендіру деген не дегенге Маслоу былай жауап береді: «Ө зін-ө зі ө зектендіруші адамдар қ андай да бір іспен ә уестенген. Олар бір іске берілген, олар ү шін ол ө те қ ұ нды, бағ алы болып табылады». Тұ лғ аның ө мірінің ә р сә тінде таң дау кездеседі: алғ а жылжу, кедергілердіжең у, жоғ арғ ы мақ сатқ а жету немесе кү ресуден бас тарту. Ө зін-ө зі ө зектендіруші тұ лғ а-ү немі алғ а ұ мтылады, кедергілерді жең еді. Ө зін-ө зі ө зектендіру-бұ л ү немі даму немесе ө з мү мкіндіктерін практикада іске асыру процесі болып табылады. Маслоу бойынша - ө зін-ө зі ө зектендіру туа пайда болатын қ ұ былыс, ол адамның табиғ атына жатады. Адам мейірімділік, адамгершілік, қ айырымдылық қ а деген қ ажеттілікпен туады. Ол адамның ядросын қ ұ райды. Адам осы қ ажеттіліктерді жү зеге асыра алуы қ ажет. Сә йкесінше, ө зін-ө зі ө зектендіру туа пайда болғ ан қ ажеттіліктердің бірі. Американдық тар: Маслоу Абрахам Харольд (1908-1970); Роджерс Карл Рэнсом (1902-1987) жә не Виктор Франкл- «адам ө мірі уникалды, ө йткені ешкім оны қ айталай алмайды»; Эрих Фром.