Дәріс тезисі.

1. Іс-ә рекет анық тамасы. ІС-Ә РЕКЕТ (Деятельность.) – Барлық тіршілік иелері қ оршағ ан ә леммен ө мірге маң ызды байланыстарды бірқ алыпты ұ стап немесе тү рлендіре отырып, ө зіндік жауап қ айтара алады. Адамның іс-ә рекеті кү рделі қ ұ былыс. Оның тү рлі жақ тарын ә р тү рлі ғ алымдар зерттеді. Іс-ә рекет-адамның ақ иқ ат дү ниемен ө зара белсенді ә рекеттестігінің іс жү зіндегі кө рінісі. Психология-іс-ә рекеттің психикалық жағ ын зерттейді. Белгілі бір ө нім адамның іс-ә рекетінің нә тижесі болып табылады. Адам, ең бектің қ ай тү рімен айналысса да, ө мірге ең алдымен қ айраткер, іскер жә не жасампаз болып келеді. Іс-ә рекет арқ ылы адамның рухани ө мір байлығ ы: ақ ыл-ой терең дігі, кү йіну-сү йіну қ алпы, қ иялдау қ абілеті мен ерік-жігері, икемділігі мен мінез-қ ұ лық сипаты ашылады. Іс-ә рекеттің негізгі сипаттамасы болып – оның мағ ыналығ ы саналады. А.Н. Леонтьевтің пікірі бойынша, іс-ә рекет – қ ұ рамына психика енетін, обьекті мен субьект арасындағ ы шынайы байланыс. Жеке адам қ андайда бір іс-ә рекетті орындай отырып, қ абылдайды, есте сақ тайды, ойлайды, зейін салады, оның ү рдісі кезінде адамда эмоциялар пайда болады, еріктік қ асиеттер кө рінеді, қ атынастар, кө зқ арастар қ алыптасады жә не т.б.Психикалық деп аталатын, адамның кү йлерінің, ерекшеліктерінің жә не ү рдістерінің жү йесі іс-ә рекетте білінеді, дамиды, қ алыптасады. Адамның ә леуметтік-тарихи дамуы барысында қ оғ амдық ерекше қ ажеттілік ретіндегі теориялық іс-ә рекет, яғ ни ой ең бегі пайда болғ ан. Іс-ә рекет қ ұ рамына іс-ә рекетті қ озғ аушы тү рткі, іс-ә рекетті бағ ыттаушы мақ сат пен нә тиже, іс-ә рекетті жү зеге асырушы қ ұ ралдар қ амтылады. Іс-ә рекет тү рткісі адамның тү рлі қ ажеттіліктеріне қ ызығ ушылығ ына, жауапкершілігіне, сезіміне, санасына қ ызмет етеді. Іс-ә рекетке тү рткі белгілі бағ ыт береді. Тү рткінің мазмұ ны мен сапасына лайық адамның тұ рақ тылығ ы байқ алады, кө здеген мақ сатына жетеді. Іс-ә рекеттің мақ саты мен тү рткісі — қ иындық тарды жең іп, нә тижеге қ ол жеткізу. Кез келген іс-ә рекет субьект арқ ылы мақ сат, қ ұ рал, ү рдіс, нә тижеде кө рінеді. Адам қ ажеттілігінен туғ ан іс-ә рекет оның санасын бейнелейді. Қ оғ амдық ө мірде адам тү рткі мен мақ сатты ө з дамуына байланысты пайдаланады. Жеке адамның дамуында іс-ә рекет жетекші рол атқ арады. Адамның іс-ә рекеті дене жә не ой ең бегі арқ ылы кө рінеді. Ө німді ең бек материалдық қ ұ ндылық тар, ал ой ең бегі рухани қ ұ ндылық тар жасайды. Адам ү шін ең маң ызды іс-ә рекет – ү йрену. Тұ лғ а іс-ә рекет арқ ылы тә жірибе жинақ тайды, шындық ты игереді, іскерлігі артады, дамиды.

Шынайы сыртқ ы ә рекеттен ішкі психикалық ә рекетке ө ту ү рдісі интериоризацияның кө рнекті мысалы ретінде балалардың санауды мең геру ү рдісін келтіруге болады.Адамның іс-ә рекетінің сыртқ ы (физикалық) жә не ішкі (психикалық) жақ тары ү здіксіз байланыста болады. Сыртқ ы жағ ы – адамның сыртқ ы ә лемге ық пал етуін қ амтамасыз ететін қ озғ алыстар. Оларды ішкі (психикалық) ә рекет анық тайды жә не реттейді. Сыртқ ы ә рекетті ішкі ә рекеттің экстериоризациясы ретінде қ арастыруғ а болады, ө йткені адам іс-ә рекетте оның анық елестетілмеген жобасын жү зеге асырады. Сыртқ ы іс-ә рекетті ә рекеттің ішкі жобасы қ адағ алайды. Адам жасалатын ә рекетті бейне жә не ой тү рінде алдын ала жобаланғ ан ә рекетпен салыстырады. Егер іс-ә рекет ү рдісін ү лгі тү рінде кө рсетсек, онда ішкі жобадағ ы қ ұ рылымдар мынадай ретпен жасалады: қ ажеттілік -мотив-мақ сат-міндет, ал бұ л кездегі сыртқ ы жоба кө рінісі мынадай: іс-ә рекет-қ ылық -операция-қ озғ алыс. Таза ішкі, таза сыртқ ы ә рекеттердің болмайтынын естен шығ армау керек. Қ ажеттілік-рухани жә не материалдық болады. Психологияның міндеті мынада: іс-ә рекеттің «сыртқ ы жағ ын» зерттей отырып, «ішкі жағ ын» ашу, нақ тырақ айтқ анда, психиканың іс-ә рекеттегі шынайы рө лін тү сіну.

Іс-ә рекет - бұ л адамның ә леммен қ арым-қ атынастарының динамикалық жү йесі.Осы қ атынастар кезінде обьектіде психикалық бейне пайда болады. Мінез-қ ұ лық дағ дылары – адамның жеке басының ерекшеліктерін қ алыптастыруда маң ызды рө л атқ арады. Бұ л дағ дылар мінез-қ ұ лық нормаларын білу жә не оларды ө з басының қ олдануы негізінде қ алыптасады. Мінез-қ ұ лық дағ дылары, мінез-қ ұ лық тың ү йреншікті формаларынан туындайды. Мысалы, баланы адамдармен инабатты сә лемдесуге ү йретеді. Оғ ан адамдармен ө мірдің тү рлі жағ дайларында қ алай амандасу керек екенін кө рсетеді (сыныпқ а мұ ғ алім кіргенде орнынан тұ ру керек).

2. Іс-ә рекеттің жетекші тү рлері. Іс-ә рекеттің ү ш тү рін бө ліп кө рсетуге болады: Ойын, оқ у, ең бек. Олар ө здерінің нә тижелері, ұ йымдастырылуы, мотивация ерекшеліктері бойынша айрық шаланады. Ойын – ө мірдің керемет қ ұ былыстарының бірі. Пайдасыз болып кө рінетін қ ажетті іс-ә рекет. Психология ү шін ойын ө те қ иын ә рі маң ызды проблема болды. Бала ойынының ә р тү рлі теориялары бар.

Ойын іс-ә рекет ретінде тұ лғ аның қ оршағ ан шындық қ а нақ тылы бір қ атынасын кө рсету болып табылады. Ә лемді бейнелей отырып, оны тү рлендіру қ абілеттігі бірінші рет ойында пайда болады жә не ойында қ алыптасады. Ең бекпен байланыса отырып, ойын одан ө згеше болады. Баланың ойын ә рекеті сө йлеуді мең герумен тығ ыз байланыста дамиды. Кішкентай бала (1-2) зат болмаса ә рекетті кө рсете алмайды, бірақ оның сө йлеуінің дамуына байланысты мұ ндай ә рекеттердің болуы мү мкін. Балалардың ө сіп-жетілуіне орай ойын да ө згереді. Сә би ө мірінің алғ ашқ ы екі жылында қ имылдарды игереді. Бұ л функционалдық ойындардың пайда болуына жеткізеді. Ойын тү рлері: рө лдік ойын, қ ұ растыратын ойын, сюжеттік-рө лдік ойындар.

Оқ у іс-ә рекетінің негізгі тү рлері алмаса отырып, ә рбір адамның ө мірінде жү зеге асырылып, ойыннан кейін болып, ең бекке даярлайды. Жалпы мақ саты бойынша ең бекке жақ ындап, ойыннан ерекше тү рде айрық шаланады: оқ уда, ең бекте сияқ ты, тапсырмаларды орындау, тә ртіпті сақ тау керек жә не оқ у жұ мысы міндеттерден қ ұ ралып келеді. Оқ удағ ы тұ лғ аның жалпы мақ саты енді ойын емес – ең бек. Сонымен оқ удың негізгі мақ саты – бұ л болашақ ө зіндік ең бек ә рекетіне дайындау, ал негізгі амалы – адамның алдың ғ ы ең бегі жасағ ан қ орытынды нә тижелерді мең геру. Оқ ыту – білімді беру жә не мең герудің екі жақ ты ү рдісі, оғ ан оқ ушы мен оқ ытушының ара-қ атынасы енеді; оқ у-енжар қ абылдау емес, оқ ытушы беретін білімдерді жай ғ ана алу емес, оларды мең геру. Білім, бейімділік, икемділік. Адамда да оқ у оның мінез-қ ұ лқ ының саналы тү рде реттелуі кезең інде ғ ана, 6-7 жасқ а таман болады. Мектепке бару – бала ө міріндегі жауапты кезең. Оқ и бастағ ансоң оның отбасындағ ы жағ дайы ө згереді. Онда мектепке уақ ытында бару, ү й тапсырмаларын орындау, жолдасына кө мектесу сияқ ты кө птеген жаң а міндеттер пайда болады.

Ең бек. Адамның дене жә не ақ ыл-ой қ уатының дамуына шешуші қ ызмет атқ аратын іс-ә рекет тү ріне ең бек жатады. Адамның ө зге іс-ә рекетінің барлығ ы (ойын, оқ у, т.б.) ең бекпен тығ ыз байланысты. Адам іс-ә рекетінің алғ ашқ ы тарихи тү рі – ең бек болып табылады. Ең бек жалпы психологиялық емес, ә леуметтік категория. Ол ө зінің негізгі қ оғ амдық заң дылық тары бойынша психологияның емес, қ оғ амдық ғ ылымдардың пә ні.

Ө зіндік бақ ылау сұ рақ тары:

1. Іс-ә рекеттің анық тамасы қ андай?

2. Жетекші іс-ә рекет тү рлерін сипатта.

Ә дебиеттер тізімі: