Найман жӘне Керей Ұлыстары.

Найман тайпалар одағ ы (тү рікше «сегіз тайпа одағ ы») VIII ғ асырдың орта шенінде Жоғ арғ ы Ертіс пен Орхон аралығ ында пайда болып, Ханғ айдан Тарбағ атайғ а дейінгі жерлерді алып жатты. Наймандар тайпасының тегі туралы мә селе ертеден-ақ тарихшылардың пікірталасын тудырып келді. Бірқ атар зерттеушілер (И.Я. Шмидт, А.М. Позднева, Д.Оссон, В.В. Бартольд, В.П. Васильев, т.б.) Наймандардарды моң ғ ол, басқ алары (Рашид ә д Дин, Х.Ховарс, П.Поуха, А.Бобривников, Г.Е. Грумм-Гржимайло, Н.А. Аристов, С.Аманжолов, Ә.Марғ ұ лан) тү ркі тегіне жатқ ызды. Қ азіргі уақ ытта олардың тү ркі тектес екендігі толық дә лелденген. Кө птеген зерттеушілердің пікірінше “найман” атауы моң ғ олша “сегіз” деген сө зді білдіреді. “Оғ ыз тайпасынан шық қ ан наймандар тү ркі тілдес халық болды. Олар 8 ғ -дан бастап “сегіз оғ ыздар”, кейінірек “цзбу-бу” одағ ын қ ұ рап келді. “Найман” сө зі оларғ а кө рші халық тардың берген атауы” деп жазды Л.Л. Викторова. Ә білғ азының пікірінше: “наймандар – кө не жұ рттардың бірі, малы мен басы кө п ө скен халық ”. “Селенга тас жазуы” деп аталатын 750 ж. тұ рғ ызылғ ан ұ йғ ыр ескерткішінде, “Ляо ши” жазбаларында (8 ғ.) сегіз-оғ ыздар туралы мә ліметтер кездеседі.

Найманның батыстағ ы кө ршісі Ертіс ө зені бойында тұ рғ ан қ аң лылар, ал солтү стігінде – қ ырғ ыздар, шығ ысында – Тола алқ абын, Орхонның орта ағ ысы жә не оң жақ бетін алып жатқ ан меркіттер мен керейттер, Оң тү стігінде ұ йғ ырлар болды. Наймандар мен керейлерде ертедегі феодалдық қ атынастардың орнығ уы ұ лыстардың қ ұ рылуымен қ атар жү рді. Б.Я.Владимирцовтың кө рсеткеніндей, ұ лыс алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыстың институты болды. «Ұ лыс» деген сө з ол кезде «халық» деген ұ ғ ымды білдірді, ә рбір ұ лыс белгілі бір жерлерді алып жатты. Оны белгілі бір рудың ө кілі, хан басқ арды. Хан ордасы ұ лыстың ө здеріне меншікті жазғ ы жайылымы, қ ысқ ы қ ыстауы болып, ә скері – ондық, жү здік, мың дық, тү мендерге бө лінді. Наймандар мен керейлер XII ғ асырда іс жү ргізуде ұ йғ ыр жазуын пайдаланғ ан. Ханның «алтын мө рі» болып, онымен қ ажетті қ ұ жаттарды куә ландырып отырғ ан. Шың ғ ысханның жаулап алу жорық тарына дейін наймандар Орталық Азия жеріндегі ө те кү шті ұ лыстардың бірі болғ ан. Шың ғ ысханның ә кесі Ясукай батырдың тұ сында найман елін Иналых Білгі Бұ қ а хан билеген. «Иналых» — сенімді, «білгі» — білімді, кемең гер, «бұ қ а» — ұ лық, мық ты деген сө з. Білгі Бұ қ а хан ө лгеннен кейін, оның екі баласы: Таян (Байбұ қ а) хан мен Бұ йрық хан арасында тақ таласы басталып, найман ұ лысын екіге бө лген. 1199 жылы Шың ғ ысхан керейлердің билеушісі Оң ханмен одақ тасып, найман Бұ йрық ханғ а шабуыл жасайды. Алтай аймағ ының Ұ лың гір кө лінің маң ындағ ы шайқ аста Бұ йрық хан жең іліп, қ ырғ ыз еліне қ ашып кетеді.

1204 жылы Шың ғ ысхан керейлерді жаулап алғ аннан кейін, найман Таянхан мен меркіттердің билеушісі Тоқ табектің біріккен ә скерлеріне шабуыл жасап талқ андайды. 1206 жылы моң ғ олдар Бұ қ тырма ө зенінің бойында Бұ йрық бастағ ан наймандарды жең іп, оның ө зін ө лтіреді. 1208 жылы Шың ғ ысхан Алтайдағ ы Кү шлікхан бастағ ан наймандарғ а қ атты соқ қ ы берді. Бұ дан кейін наймандардың бір бө лігі Алтайдан Жетісу жеріне ойысты, ал екінші бір бө лігі Шығ ыс Қ азақ станда қ алып қ ойды. 1218 жылы моң ғ олдар Жетісу жеріндегі наймандарды жең ді. Бү кіл Шығ ыс Тү ркістан мен Жетісу жерлері моң ғ олдардың қ ол астына кө шті.

Керейттер конфедерациясының этникалық қ ұ рамы бір текті болмағ ан. Ол тү рік тілді жә не моң ғ ол тілді жұ рттан қ ұ ралады. Керейттердің батысында – наймандар, солтү стігінде – меркіттер, шығ ысында – татарлар, оң тү стігінде – таң ғ ұ ттар мекендеген. Керейт тайпалары кө семдерінің екі ордасы болғ ан. Солтү стік ордасы – Орхон ө зені бойындағ ы Қ атынбалық қ аласы, ал оң тү стік ордасы Хуанке ө зені бұ рылысының теріскейіндегі Қ ара-Хото қ аласы. 1007 жылы керейттер наймандармен бірге христиан дінінің несторияндық тармағ ын қ абылдайды. Академик Ә.Марғ ұ лан керейлер мен ү ң гіттердің (уақ тардың, онгуд) моң ғ ол дә уіріне дейін мә дениеті жоғ ары болғ аны, кө не тү рік жазуларын пайдаланғ андығ ы жө нінде ө зінің «Таң балы тас жазуы» ең бегінде былай дейді: «Алтай, Жоң ғ ар даласында, Енесайда орхон жазуы бар қ ұ лпытастар жиі кездеседі. Олардың кө бін жазғ ан керей мен ү ң гіттер. Моң ғ ол дә уіріне дейін бұ лар жә не наймандар тегіс несториан дінін қ абыл еткен елдер. Бұ л ә сіресе олардың крест таң басынан ашық кө рінеді... бұ л таң ба қ азақ керейлерінде осы кү нге дейін сақ талғ ан. Мұ ндай крест таң басы бар қ ұ лпытастар (орхон жазулы) Енисей даласында кө п...»

Деректемелер наймандар мен керейіттердің кө рші тайпаларымен соғ ыстары туралы мә ліметтерге толы. Рашид ад-Дин былай дейди: «... Керейіттер кө птеген тайпалармен, ә сіресе найман тайпаларымен кө п жауласты...». XII ғ асырдың 50-ші жылдары керейттерде Марғ ұ з хан билік жү ргізді. Кейін ол қ ытайлар қ олына тү сіп ө лтірілген. Одан кейін елді Бұ йрық хан биледі. 1171 жылы хан тағ ы оның баласы Тоғ ырылғ а кө шті. Оның Оң хан деген екінші лауазым аты болғ ан. Бұ л ат «Уаң хан» дегеннен шық қ ан, мағ ынасы – бір елдің ә міршісі. Тоғ ырыл хан тұ сында Керейттер ұ лысы солтү стікте – Селенганың жоғ арғ ы бойынан, оң тү стікте – Хуанкеге дейінгі, батыста – Хангай тауынан, шығ ыста – Халкин Голге дейінгі жерлерді еркін жайлағ ан. Тоғ ырыл хан Шың ғ ысханның ә кесі Ясукаймен дос болғ ан. Сондық тан осы жағ дайды пайдаланып, Темучин Моң ғ олиядағ ы кү шті ел болып келген Керей ханы Тоғ ырылғ а арқ а сү йеген. Тоғ ырыл екеуі дос болды, одақ тасып жорық қ а аттанып отырды. Бұ л жағ дай Тоғ ырыл ханның балалары мен туыстарына, уә зірлері мен жақ ындарына ұ намайды. Сондық тан олар екеуінің арасында іріткі салу ә рекетін қ олданып, бір-біріне айдап салады. Мұ ның аяғ ы насырғ а шауып, керейлер мен моң ғ олдар арасында соғ ыс қ ақ тығ ысына ә келіп соқ ты. Ақ ырында Шың ғ ысхан 1202 жылы Оң ханның елін шауып, ө зін ө лтіріп, жерін жаулап алды. Шың ғ ысханнан жең ілген соң, Керей ұ лысы оғ ан тә уелді елге айналды.

20. МОНҒ ОЛДАРДЫҢ Қ АЗАҚ СТАН МЕН ОРТА АЗИЯНЫ ЖАУЛАУЫ. Шың ғ ысхан Шығ ыс Еуропа мен Алдың ғ ы Азияғ а жол ашатын Орта Азия мен Қ аз-ды жаулап алу жорығ ына жан-жақ ты ә зірленді. Бұ л ү шін ол мұ сылман кө пестерінен, моң ғ ол-ң қ ол астында болғ ан босқ ындардан мә ліметтер алып, Қ арақ ытайлар мем-ң, содан кейін Хорезм шахындағ ы ішкі жағ дай мен ә скери кү штер туралы дерек-ге қ анық ты, соның негізінде ойластырылғ ан іс-қ имыл-ң бағ дарламасын жасады.Шың ғ ысхан Қ аз-н мен Орта Азияғ а жорық ты Жетісу арқ. жү ргізбекші болды. Ө з басының жеке жауы найман-ң ханы Кү шлік ханды талқ андап, бай қ алалары бар Жетісуды ө зіне қ арату ү шін оғ ан 1218 жылы Жебе ноян бастағ ан ә скер тобын жіберді. Жетісуды Шың ғ ысхан ә скері қ арсылық сыз оң ай басып алды. Жетісуды бағ ындырғ аннан кейін Шың ғ ысхан-ң Мә уеренахрғ а, сол кезде бү кіл Орта Азияны билеп отырғ ан Хорезм мем-не қ арсы жорық қ а жолы ашылды. 1218 жылы кө ктемде Шың ғ ысхан Орта Азияғ а сауда керуенін жіберді. 500 тү йеден тұ ратын керуенінде моң ғ ол жансыздарын қ осып есептегенде барлаығ ы kө п адамы бар керуен 1218 жылдың жазында Отырарғ а келіп жетті. Отырардың билеушісі Қ айырхан Иналшық кө пестерді тың шылық жасады деп кү діктеніп, оларды ө лтіруге бұ йырды. Шың ғ ысхан Хорезм шахынан Қ айырханды ұ стап беруді талап етті. Бірақ Хорезм шахы бұ л талапты орындамады, Шың ғ ысхан жіберген елшілерді ө лтіруге ә мір берді. «Отырар апаты» деп аталатын бұ л тарихи оқ иғ а Шың ғ ысхан-ң Хорезмге қ арсы соғ ысын тездетті. Орта Азияны бағ ындыру ү шін Шың ғ ысхан ө зіне тә уелді елдерден алғ ан жасақ тармен қ оса жалпы саны 150 мың ғ а дейін адамы бар қ алың қ олды бастап шық ты. Хорезм-ң шахы Мұ хаммед моң ғ олдарғ а қ арсы тұ руғ а дайын емес еді. 1219 жылы қ ыркү йекте Шың ғ ыс ханның 111 мың ә скері Отырар қ аласын қ оршайды. Бұ л қ алың қ олды Шың ғ ыс ханның ұ лдары Шағ атай, Ү гедей басқ арады. Бір айдың ішінде Шың ғ ысхан ә скері Отырарды алады. Ә йгілі кітапхана ө ртеніп, халық кө птеп қ ырылады. Қ айыр ханның денесіне ерітілген кү міс қ ұ йып, азаптап ө лтіреді. 1219–1220 жылдары Шың ғ ысхан-ң ұ лдары Бұ хара, Самарқ ан, Сығ анақ, Сауран, Баршынкент, Жент, Ү згент қ алаларын бағ ындырады. 1221 жылы Шың ғ ысхан ә скері Хорезмді, Орта Азияны жаулап алады. Осыдан кейін Шың ғ ыс хан ә скерлері парсы, Ауғ анстан, орыс, Дешті-Қ ыпшақ жерлерін жаулап алады. 1224 жылы Ертістегі Шың ғ ысхан ордасына қ айта оралады. 1219–1224 жылдар аралығ ында Шың ғ ыс хан Қ азақ стан мен Орта Азияны жаулап алып, ө з империя-ң қ ұ рамына қ осады. Тіпті жуас қ ала атанғ ан Баласағ ұ нның ө зі тү п орнымен жоқ болып кеткен. Оны Мұ хаммед хандардың мына сө зінен де кө руге болады: «Баласағ ұ нның ө зі тұ рмақ, оның орны қ айда екені белгісіз». Оның ішінде оң тү стік Қ азақ станнан Отырар, Сауран, Сығ анақ, Жент, Ашнас сияқ ты ірі қ алалар қ иратылып қ ұ рып кетті.1238 жылы Бұ харада Махмұ д тараби бастағ ан кө теріліс Шың ғ ыс хан қ ол астындағ ы халық тар кө терілісінің ең ірісі болады. Сонымен, 1219—1224 жж. шапқ ыншылық салдарынан Қ азақ стан мен Орта Азия Шың ғ ыс империясының қ ол астына кірді. Шың ғ ыс жаулап алынғ ан жерлерді балаларына бө ліп берді. Шың ғ ыс хан Ертістен Орал тауларына дейінгі, онан батысқ а қ арай «монғ ол атының тұ яғ ы тиетін жер», оң тү стікке қ арай Каспий мен Арал тең ізіне дейінгі жерді ү лкен ұ лы Жошының билігіне берді. Орта Азиядағ ы иеліктерінен Жошы ұ лысына — Амудың тө менгі жағ ындағ ы аудандар (Солтү стік Хорезм) мен Сырдария кірді. Жошының ордасы Ертіс алқ абында болды.Шың ғ ыс ханның екінші баласы Шағ атайдың ү лесіне Мә уереннахр, Жетісу мен Қ ашғ ар кірді. Оның ордасы Іле алқ абында болды. Ү шінші баласы Ү гедейге Батыс Монғ олия мен Тарбағ атай жері қ арады. Оның ордасы қ азіргі Шә уешек қ аласы маң ы. Кіші ұ лы Тө ле, Шың ғ ыс хан жұ рты Монғ олияны иеленді. Сонымен Қ азақ стан жері монғ олдың ү ш ұ лысының қ ұ рамына: ү лкен (далалық) бө лігі — Жошы ұ лысының, Оң тү стік жә не оң тү стік-шығ ыс Қ азақ стан — Шағ атай ұ лысының, Жетісудың солтү стік-шығ ыс бө лігі Ү гедей ұ лысының қ ұ рамына кірді.Моң ғ ол шапқ ыншылығ ының кө ріністері жө нінде Рашид ад-Дин: «Арық бұ ғ ы ә скерінің халық ты қ атты қ ысымғ а салғ аны сондай, Іле алқ абында аштық болып, одан кө п халық қ ырылып қ алды» - деген, ал Марко Полоның айтуына сү йенсек, моң ғ ол билігі орнағ аннан кейін олар бағ ындырғ ан елдерде «ә скердің кіруіне бө гет болмас ү шін елге дуалдар мен қ ақ палар салуғ а рұ қ сат етпейді... Сө йтіп ауыздық талғ ан халық тар ешбір ашу-ыза білдірмей, сө мпиіп қ ала береді». Осы оқ иғ алардан не бары 30 жыл кейін Іле алқ абын басып ө ткен Вильгельм Рубрук: «Жоғ арыда айтылып ө ткен жазық та бұ рын кө птеген қ алалар болғ ан екен, бірақ олардың кө пшілігін татарлар қ иратыпты, ө йткені ең шұ райлы жайылымдар сол аймақ та жатқ андық тан, оларғ а мың ғ ырғ ан малын жаятын жер қ ажет болады».

Жошығ а - Ертістен-Оралғ а дейін, оң тү стігінде Каспий, Арал, Амударияның тө менгі ағ ысы, Сырдария ө ң ірі кірді.

Шағ атайғ а - Жетісу, Шығ ыс Тү ркістан, Мә уренахр тиді.

Ү гедейге - Батыс Монғ олия, Тарбағ атай аймағ ы.

Тө леге - Монғ олияның ө з басы тиді.

Бұ л ұ лыстардың бә рі Қ арақ арымдағ ы (Монғ олиядағ ы) Шың ғ ысханғ а бағ ынышты болды.

21-22. Қ АЗАҚ СТАН АЛТЫН ОРДАНЫҢ Қ Ұ РЫЛУЫ, ГҮ ЛДЕНУІ ЖӘ НЕ Қ Ұ ЛДЫРАУ КЕЗЕҢ ІНДЕ. Алтын Орда билеушілерінің мемлекеттік қ ызметін сипаттаң ыз.

1227 ж Жошы қ айтыс болып орнына ұ лы Батый отырды.1235 жыл Қ арақ орымда қ ұ рылтай откізілді. Қ аралғ ан мә селелер:

· Еуропағ а жорық

· Ә скери қ олбасшылығ ына Батыйды сайлау.

Батый ә скерінің негізін қ ыпшақ тар қ ұ рады, ал монғ олдар аз болды.

1236-1242 жылдар- Еуропағ а жорық жасалды. Жорық тар нә тижесінде Батыс Дешті Қ ыпшақ, орыс князьдық тары, Мордова, Еділ бұ лғ арлары, Қ ырым, Солтү стік Кавказ, Польша, Венгрияны, Чехияны жаулады. XXIII ғ. Монғ олдар Азия, Шығ ыс жә не Орталық Еуропаны жаулап алды. 1243 жыл Еділді тө менгі Алтын Орда мемлекті қ ұ рылды. Алғ ашқ ы билеушісі-Батыйхан. Территориясы: Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ, Хорезм, Батыс Сібір территориясының бір бө лігі. Астанасы Сарай Бату, кейіннен Сарай Берке қ аласы.Сарай Берке Азиядан Еуропағ а баратын ірі сауда орталығ ы.Орыс князьдық тарыАлтын Ордағ а тә уелді болып, салық тө леді. Алтын Орда шығ ыс деректерінде Жошы ұ лысы, Жошы ұ рпақ тары атымен Батый ұ лысы, Берке ұ лысы деп аталды. Алғ ашқ ыда Алтын Орда монғ ол империясның қ ұ рамындағ ы ұ лыс болды. XIII ғ асырдың 60-жылдарынан дербес хандық болып бө лінді. Алтын Орданың қ оғ амдық қ ұ рылымы. Алтын Орда кө п ұ лтты мемлекет.Кө шпелі халқ ы негізінен тү ркі тілдес тайпалар -қ ыпшақ тар, наймандар, қ аң лылар т.б.Отырық шы халқ ы- Еділ бұ лғ арлары мордвалар, орыстар, хорезмдіктер т.б.Монғ олдар аз болды.XII-XIY ғ асырларда жазба деректерде Алтын Орда халқ ын “татарлар” деп атағ ан.Тілі қ ыпшақ тілі. XIY ғ. Алтын Ордадағ ы моң ғ олдар толығ ымен тү ркіленді. Мемлекет Жошы хан ә улетінің меншігі болып саналды. Жошы ұ лысы ү лестерге – оның кө птеген ұ лдарының ұ лыстарына ыдырады. Ө з кезегінде Алтын Ордада ұ лыс жү йесі қ алыптасты. Ә білғ азы да ( 17 ғ асыр) деректемелерге сү йенбей келтірілген аң ыздар бойынша Батый «солтү стік елдеріне»-Шығ ыс Европағ а (1236-1242) жасағ ан 7 жылдық жорық тан оралғ аннан кейін ө зінің інісі Орда-Еженге былай деген: «Бұ л жорық та сен біздің ісіміздің аяқ талуына жә рдемдестің, сондық тан 10 мың отбасыдан тұ ратын халық сағ ан беріледі»; Рашид ад-Дин: «Бірақ оларда Батыйдың орынбасары кім болса, соны ө зінің патшасы ә рі ә міршісі санау ә деті болғ ан»- деген.. жерінде Шың ғ ыс ханның “ Яса” заң дар жинағ ы жә не отырық шы аудандарда шариғ ат заң дары қ олданылды.Қ алыптасқ ан дә стү р бойынша Шың ғ ыс хан ұ рпағ ы ғ ана болып сайланды. Ханның кейінгі ә леуметтік басқ арудың ең жоғ арғ ы тобы сұ лтандар. Ордада ұ лыстық жү йе қ алыптасып, Батый хан тұ сында мемлекет екіге бө лінді: Оң қ анат Батый хан билігі. Сол қ анат Орда Ежен ханның билігі.Қ азақ стан жерінің кө п бө лігі сол қ анат қ ұ рамына енді. Алтын Орданың гү лденуі мен ыдырауы. XIII-XIY ғ асырларда Алтын Орда кү шті мемлекет болды. Батый хан тұ сында (1227-1255ж.ж.) Алтын Орда Монғ ол империясының тә уелді болды. Берке хан (1257-1267ж.ж.)тұ сында тә уелсіздігін жариялады.Мө ң ке хан (1267-1280ж.ж.)ө з атынан тең ге шығ арды. 1260 жыл Монғ ол империясы бірнеше тә уелсіз ұ лыстапғ а ыдырады. XIY ғ бірінші жартысында Ө збек жә не Жә нібек хандар тұ сында мемлекет кү шейді: Батыс Еуропамен, Кіші Азия, Египет, Ү ндістан, Қ ытаймен сауда қ атынасы дамыды. 1312 жыл- Ө збек хан исламды мемлекеттік дін етіп жариялады.50-ж. Ортасында Жә нібек ханды ү лкен баласы Бердібек ө лтіргеннен кейін “ұ лы дү рбелең ”басталды. 1357-1380 жылдары билік ү шін кү ресте 25 хан ауысты. 1380 жыл Куликова шайқ асында тү менбасы Мамай ә скері Дмитрий Донской ә скерінен жең ілді. Осы жағ дайды пайдаланып Тоқ тамыс (1380-1395) Алтын Ордағ а хан болды.Ол билігін нығ айту ү шін 1382 жылы Ресейге жорық жасап, Мә скеуді ө ртеді.Тоқ тамыс ханның қ арсыласы Ә мір Темірдің 1389, 1391, 1395 жылдардағ ы жойқ ын шабуылдарынан Алтын Орда ә лсіреді.Тоқ тамыс пен емір арасындағ ы кү рес Сыпыра жыраудың жырларында айтылады. XY ғ. Ортасына қ арай Алтын Ордадан бірнеше ұ лыстар бө лініп ө з алдына хан сайлады Ең ірісі Ақ Орда. XY ғ.20-40 жылдары Сібір, Қ азан, Қ ырым, Астрахань, Ноғ ай Ордасы хандық тары бө лініп шық ты. Алтын Орданың соң ғ ы билеушісі Шейх Ахмед 1502 ж. Қ айтыс болғ аннан кейін Алтын Орда мемлекет ретінде жойылады.

Мырза Мухаммед Хайдар Дулати XVI ғ асырда: «Моғ олстанның кең -байтақ даласында кезге ілінсрлікбіркала н/еелді мекен қ алмады, бұ л жерде бұ рын калалар болғ аны жайлы тек кана кітаптан немесе ауыз екі ә ң гімеден ғ ана білуге болады» деп жазды.

23. Ақ Орда Қ азақ станның этникалық территориясындағ ы алғ ашқ ы мемлекет. XIV-XV ғ асырларда Орта Азия мен Қ азақ стан халқ ы моң ғ ол шапқ ыншылығ ының зардаптарынан бірте-бірте арыла бастады. Қ азақ станның оң тү стігі мен оң тү стік шығ ысында қ ала мә дениеті, егіншілік, қ олө нер ө ндірісі жандана тү сті. Ө лкенің батыс, орталық, далалық ө ң ірі мен оның оң тү стігі, Жетісу жә не Орта Азия аймақ тарымен сауда байланыстары қ алпына келтірілді. Сонымен бірге бұ л тұ ста моң ғ олдардың қ ол астында болып келген ұ лыстар мен елдер дербес тә уелсіз мемлекеттер қ атарына шық ты. Осындай тә уелсіздіктің арқ асында Қ азақ стан жерінде алғ ашқ ы рет жергілікті этникалық негізде пайда болғ ан ірі мемлекет – Ақ Орда хандығ ы.. Ақ Орданың негізін қ алаушы – Жошының ү лкен баласы Орда Ежен (1226-1280 жж.). Рашид ә д-Диннің жазуына қ арағ анда (ХІҮ ғ.), Жошы ұ лысының шығ ыс бө лігін (сол қ анатын) ә кесінің кө зі тірісінде Жошының ү лкен ұ лы Орда Ежен алады. Ә білғ азының а йтуынша (ХҮ ІІ ғ.) осынау жерді оғ ан інісі Батухан ХІІІ ғ. орта кезінде бө ліп береді. Орданың мирасқ орлары іс жү зінде дербес билеушілер болды. Оның ((шекарасы Жайық ө зенінен Ертіске, Батыс-Сібір ойпатынан Сырдың орта шеніне дейін созылып жатты. Ақ Орданың негізгі халқ ы ерте заманнан осында мекендеген тү ркі қ ыпшақ тайпалары, сондай-ақ, Алтайдан осында қ оныс аударғ ан наймандар, қ оң ыраттар, крейттер, ү йсіндер, қ арлұ қ тар жә не басқ алары. Ақ Орданың негізін қ алағ ан Шың ғ ыстың немересі Жошы ханның ү лкен ұ лы Орда Ежен. Ақ Орда алғ ашқ ы қ ұ рылғ ан кезде Алтын Ордағ а тә уелді иелік болып есептелді, ал іс жү зінде ө з алдына тә уелсіз саясат жү ргізіп отырды. Ол кезде Алтын Орданың астанасы Еділ бойындағ ы Сарай қ аласы еді. Ал Ақ Орданы билеген Орда Еженнің ордасы алғ ашында Ертіс алқ абында Алакө л маң ында, яғ ни ә кесі Жошы ханның алғ ашқ ы қ оныстарында болды. Ақ Орда хандарының кестесі оларды болғ ан уақ ытына қ арай мынадай ретпен тізеді: Орда Ежен, Сартақ, Қ оныша, Баян, Сасы-Бұ қ а, Ерзен, Мү барак, Шымтай, Ұ рыс хан, Қ ойыршақ, Барақ, т. б. Ақ Орданың кемеліне

келіп, толысқ ан шағ ы XIV ғ. екінші жартысы. Ақ Орда хандары хандық тың астанасы Сығ анақ қ аласында ө з аттарынан металл ақ ша шығ арды. 1361 жылы Ақ Орданың билеушісі болғ ан Ұ рыс хан ө з жағ дайын біраз кү шейтіп, енді Алтын Орда тағ ына отыруғ а кү ш салды. 1374–1375 жылдары Еділ бойымен жорық қ а шық қ ан ол Сарайды ө зіне қ аратып, Хаджы-Тарханды (Астраханды) қ ошауғ а алды. Кама бұ лғ арларының жерін бағ ындырды. Бірақ Ұ рыс ханның ү стемдігі ұ зақ қ а созылмай, келесі жылы ол Еділ бойынын кетіп, Алтын Ордадағ ы билікті Мамайғ а беруге мә жбү р болды. Ө йткені бұ л кезде Орта Азиядағ ы Мауеренахр жеріндегі билікті ө з қ олына алып кү шейе тү скен Ә мір Темір Ақ Орданың оң тү стік шекарасына шабуыл қ аупін тө ндірген еді. Ақ Ордағ а қ арсы шабуылда Ә мір Темір Маң ғ ыстау ү лесінің билеушісі Тү йқ ожа оғ ланның баласы Тоқ тамысты пайдалануғ а тырысты. Ә мір Темір Ақ Орданы жаулап алу мақ сатын жү зеге асыру ү шін қ ару-жарақ, ә скери кү ш беріп, Тоқ тамысты Ақ Ордағ а қ арсы айдап салды. Тоқ тамыстың алғ ашқ ы жорығ ы (1374–1375 жж.) сә тсіз аяқ талды. Бұ л соғ ыста Ұ рыс ханның баласы Қ ұ тылық Бұ ғ а қ аза тапты. Тоқ тамыстың екінші жорығ ы да Ұ рыс ханның баласы Тоқ тақ ия басқ арғ ан Ақ Орда ә скерлерінен жең ілді. Ә мір Темір Ақ Ордағ а жорық жасау ү шін Тоқ тамысты ү шінші рет ә скермен жасақ тады жә не бұ л жорық ты ө зі бастап шық ты. Тек тө ртінші жорық кезінде Ұ рыс ханның жә не оның баласы Тоқ тақ ияның қ айтыс болуы Ә мір Темірдің жең іске жетуіне мү мкіндік берді. 1377 жылы Ұ рыс хан қ айтыс болғ аннан кейін, Ақ Орда иелігі оның баласы Темір Мә лікке кө шкен-ді. Осы кезде Тоқ тамыс Орта Азия ә міршісі Ақ сақ Темірге сү йеніп, Темір Мә ліктің ә скерін талқ андайды, сө йтіп 1379 жылы ө зін Ақ Орданың ханы деп жариялайды. Темірдің басқ ыншылық соғ ыстарының нә тижесінде жә не ішкі талас-тартыстан XIV ғ. аяғ ы мен XV ғ. бас кезінде Ақ Орда да ә лсірейді. Ол Ә мір Темірдің боданына айналды. 1423–1424 жылдары Ұ рыс ханның немересі Барақ ө зінің бақ таластарын жең іп шығ ып, Ақ Ордада хандық ты ө з қ олына алады. Бұ л кезде, Ақ Орданың басты қ аласы Сығ анақ, сондай-ақ Сырдың орта ағ ысындағ ы қ алалар Темір ә улетінің қ олында еді. 1425–1426 жылдары Барақ Ақ сақ Темірдің немересі Ұ лық бекке қ арсы жорық қ а аттанып, Сығ анақ ты жә не Сырдария бойындағ ы басқ а да қ алаларды босатты. Осы жең істің нә тижесінде Ақ Орда Темір ә улетінің ү стемдігінен тә уелсіз болып алды. 1428 жылы Барақ хан жауларының қ олынан қ аза тапты. Ол Ақ Орданың ең соң ғ ы ханы болды. Барақ хан ө лгеннен кейін Ақ Орда ыдырады да, билік Жошының кіші ұ лы Шайбан тұ қ ымынан шық қ ан Ә білхайыр сұ лтанның қ олына кө шті. 1227 жылы Жошы ө ліп, оның ұ лысы екіге жіктелгенде жарық қ а шық қ ан Ақ Орда хандығ ы екі ғ асыр ө мір сү рді. Ақ Орданың отырық шы аудандарында жерді шартты тү рде иелену мен жеке меншіктің тү рлері қ алыптасты. Кө шпелі аудандарда мал шаруашылығ ы кең інен дамыды. Ақ Орданың ең бекші халқ ы хандар мен ақ сү йектер пайдасына кү шпір, зекет, тағ ар тә різді салық тар тө леп, ә ртү рлі парыз-қ арыздарды да ө теп тұ рғ ан. Тү ркі тілдес тайпалар мекендеген Ақ Орданың ресми тілі – қ ыпшақ тілі, немесе қ азақ тілі болып саналады. Ақ Орданың хандары бұ қ ара халық тың қ олдауымен Алтын Ордадан тә уелсіздік алып, оны дербес мемлекетке айналдырды. Сырдария бойындағ ы шаруашылық, мә дениет орталығ ы болғ ан маң ызды қ алалар ү шін кү ресте Мә уеренахрдағ ы Шағ атай хандарын жең ді. Ә мір Темірдің Ақ Ордағ а қ арсы жасағ ан шапқ ыншылығ ына тойтарыс беру ү шін аянбай кү рес жү ргізді. Кейін олар қ азақ халқ ының жеке халық болып қ алыптасуында ү лкен рө л атқ арды. Ақ Орда мемлекетінің этникалық қ ұ рамына кіретін рулар мен тайпалар, кейіннен қ ұ рылғ ан Қ азақ хандығ ының этникалық ядросын қ ұ рады. Бұ л жайлы белгілі башқ ұ рт ғ алымы Ахмед Зә ки Уә ли былай деп жазады: " Барақ хан ө лтірілгеннен кейін (1428 ж.) Кө к Орда мен Ақ Ордада шейбани ә улетінен шық қ ан Мақ мұ дқ ожа хан мен Ә білқ айыр кү шейіп, Барақ ұ рпақ тарын қ уғ ындай бастады. Ә білқ айыр оларғ а тиеселі жерлерді тартып ала бастады, бұ л ә рекет Есен Бұ ғ ағ а ұ намады. Ә білқ айырдан зорлық кө рген Керей мен Жә нібек сұ лтандар қ арамағ ындағ ы халық тармен моғ ол ханы Есен Бұ ғ аның қ арамағ ына кө шіп барды. Осында кө шіп келген Ақ Орда халқ ының ө кілдері " қ азақ тар" деп атала бастады. Сө йтіп, олар кү шті Қ азақ хандығ ының негізін қ алады. Хандық тың басында Керей хан мен Жә нібек сұ лтандар тұ рғ ан еді".

24. Қ азақ стан тарихындағ ы Ә білхайыр хандығ ының орны мен рө лі(1428-1468ЖЖ.) XIV ғ асырда Орда-Ежен мен Шайбани ұ рпақ тары иелігіндегі ұ лыстар мен ру-тайпалар Ақ Орда мемлекетінің қ ұ рамында болды. Мұ нда Орда-Ежен мен Тоқ а Темір ә улетінен шық қ ан хандар билік жү ргізді. Осығ ан қ арамастан Шайбани ұ рпақ тары ө з иелігіндегі билігін сақ тап қ алды. Ал XV ғ асырдың 20- жылдарының аяғ ына қ арай Шың ғ ыс ұ рпақ тары мен кө шпелі тү рік шонжарларының қ иян-кескі кү ресінің нә тижесінде билік Орда-Ежен мен Тоқ а-Темір мұ рагерлерінен Шайбан ұ рпақ тарына ауысады. Оғ ан Ақ Орданың ә лсіреуі мен қ ұ лдырауы, оның соң ғ ы ханы Барақ тың 1428 жылы қ аза табуы себепші болды. Бұ л кезде Ақ Орданың жерінде бір-біріне тә уелсіз екі саяси бірлестік нығ айды. Олардың біріншісі – Жайық тан жә не оның батысына қ арай Еділге дейінгі жерлерді қ амтығ ан Ноғ ай Ордасы. Ал Жайық тың шығ ыс жағ ында Ырғ ыз, Елек, Торғ ай, Сарысу бойында, Тобыл мен Есілдің жоғ арғ ы ағ ыстарына Шайбани ұ рпақ тары иеліктерін жү ргізді. Олар: Аралдан солтү стікке қ арай Шайбани ә улеті Жұ мадық ханның ұ лысы, Шайбани ә улетінің екінші бір тұ қ ымы Мұ стафа хан Атбасарда, ү шінші бір тұ қ ымы Махмұ д Қ ожа Тобылда. Маң ғ ыт Кепек би мен Адабек Бү ркіт Батыс Сібірдегі Тура ө ң ірінде билік еткен. Жазба тарихи дерекетерде бұ л феодалдық иеліктер Кө шпелі ө збектер хандығ ы деп те аталғ ан. Бұ л ұ лыстардың арасында жер ү шін, билік ү шін ешбір тоқ таусыз, қ иян-кескі ұ рыстар ү немі болып тұ рғ ан. Осы талас-тартыстың барысында Жошының Шайбан ұ рпағ ынан тарағ ан Дә улет-Шайхоғ ылының баласы 17 жасар Ә білхайыр жең іске жетті. Ол 1428 жылы Батыс Сібірде Тура (Тюмень) қ аласында хан болып жарияланды. Оны Шайбани ұ лысына кірген рулар мен тайпалардың 200-ге жуық ірі ө кілдері қ олдағ ан.

Халқ ының қ ұ рамына Ақ Ордағ а кірген тү рік жә не тү ріктенген тү рік-моң ғ ол тайпалары жатты. Олардың бастылары: қ ыпшақ, найман, қ ият, маң ғ ыт, қ арлұ қ, қ оң ырат, қ аң лы, ұ йылын, шынбай, кү рлеуіт жә не тағ ы басқ алары. Бұ л тайпалар тілі, шаруашылығ ы, мә дениеті жә не тұ рмысы жағ ынан туыстас тайпалар. Сондық тан олар «ө збек» деген атпен саяси жағ ынан бірге аталғ ан. Оның иелігі Ноғ ай Ордасының шығ ыс бетін, батыста – Жайық қ а, шығ ыста – Балқ ашқ а дейінгі, оң тү стікте – Арал тең ізі мен Сырдарияның тө менгі ағ ысына, солтү стікте – Тобыл мен Ертістің орта ағ ысына дейінгі жерлерді қ амтыды.

Ә білхайыр басқ арғ ан 40 жылдай уақ ыт ішінде (1428–1468 жж.) елдің саяси жағ дайында тұ рақ тылық пен тыныштық болмады. Жошы ә улеті – оның ішінде Ибак-хан, Береке-сұ лтан, Ұ рыс ханның ұ рпақ тары Жә нібек пен Керей тағ ы басқ алары – Ә білхайырғ а ү немі қ арсы шығ ып отырды. Ә білхайыр хан ө зінің жаулаушылық ә рекетін XV ғ асырдың 30-шы жылдарынан бастайды. Ең ә уелі ол Тобыл бойында Шайбан ұ рпағ ы Махмұ д Қ ожа ханды талқ андайды. Ол Алтын Орданың ә лсіреуін пайдаланып, Еділ бойындағ ы кө птеген жерлерді басып алады. Ө зінің орталығ ын Турадан Орда-Базарғ а кө шіреді. 1430 жылы аз уақ ыт Хорезмді басып алып, Ү ргеніш қ аласын тонайды. 1446 жылы Ә білхайыр ө зіне қ арсы болып жү рген кү шті шонжарлардың бірі – Мұ стафа ханның ә скерлерін талқ андайды. Сол жылы Ә білхайыр хан Сырдария ө зені мен Қ аратау баурайындағ ы Созақ, Сығ анақ, Ақ қ орғ ан, Ү зкент қ алаларын басып алып, Сығ анақ ты ө з хандығ ының астанасына айналдырды. Ә білхайырдың Сыр бойындағ ы қ алаларды басып алуы ағ айындас Шайбани ұ лысы мен Ақ Орда ұ лысы ру-тайпаларының арасындағ ы қ ырғ и-қ абақ қ атынастарды одан ә рі шиеленістіре тү сті. XV ғ асырдың 50-ші жылдары Ә білхайыр Мә уеренахрдағ ы Темір ұ рпақ тарының ішкі тартысына араласып, Самарқ анд пен Бұ харағ а талау-тонау жорық тарын жү ргізді. Соғ ыстар барысында Ә білхайыр қ анша жерлерді қ осып алғ анымен, хандық ішінде саяси берік бірлік болмады, ә леуметтік-экономикалық қ айшылық тар кү шейді. Ірі феодалдық топтар, ру басылары, сұ лтандар оны қ олдамады, қ арсы шығ ып отырды. Ә білхайыр мемлекетінің ішкі ә лсіздігі, Шың ғ ыс ә улеті арасындағ ы тоқ таусыз қ ырқ ыстар, кө шпелі рулар мен тайпалар сұ лтандарының ө з алдына бө лінуге ұ мтылуы 1456–1457 жылдардағ ы Ә білхайырдың Ү з-Темір-Тайшы басқ арғ ан ойраттармен Сығ анақ маң ындағ ы шайқ аста кү йрете жең ілуіне алып келді. Ол Тү ркістандағ ы талан-таражғ а тү скен қ алаларын тастап, Дешті-Қ ыпшақ даласына кетуге мә жбү р болды. Тек 60-жылдардың басында ғ ана Ә білхайыр Сырдария бойындағ ы бұ рын ө зі жаулап алғ ан қ алаларына қ айта оралды. Осы жерден Ә білхайыр 1468 жылы Моғ олстанғ а қ арсы жорық қ а кетіп бара жатқ анда кенеттен қ айтыс болды. Ішкі жә не сыртқ ы қ айшылық тардың шиеленісуі, бітпейтін феодалдық соғ ыстар мемлекеттің шаң ырағ ын шайқ алтып, Ә білхайыр хандығ ының ыдырап тарауына ұ рындырды. Сө йтіп Шайбан ә улетінің Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ тағ ы билігі тоқ тады. Кө шпелі ө збек тайпаларының бір бө лігі XVI ғ асырдың бас кезінде Мә уеренахрғ а кө шіп кетті. Қ азақ стан жерінде қ алып қ ойғ ан ру-тайпалар қ азақ хандарының қ ол астына кірді. Темір ұ рпақ тары ө кіметінің ә лсірегенін пайдаланып, Шайбанилер Орта Азиядағ ы ө кімет билігін басып алды. Сонымен қ азақ хандығ ының қ ұ рылуына ұ йтқ ы болғ ан себептер — саяси жә не этникалық процестер болды. Оның басты этапы — Керей мен Жә нібектің қ ол астындағ ылармен бірге кө шпелі ө збектердің басшысы Ә білхайырдан кетіп, Моғ олстанның батысына қ оныс аударуы. Мұ ндағ ы маң ызды оқ иғ а — Керей мен Жә нібекті жақ таушылардың ө збек-қ азақ тар, кейін тек қ азақ тар деп аталуы. Ә білхайырдың ө лімінен кейін Керей мен Жә нібектің Ө збек ұ лысына келіп, ү кімет билігін басып алуы. Жаң а мемлекеттік бірлестік Қ азақ стан атана бастады. Тек XVI ғ. басынан Мұ хаммед Шайбани ханмен бірге болды деген ғ ана хабар қ алғ ан. Ө збек ханмен бірге болғ ан жылдарында Рузбихан тарихи жә не хұ қ ық тық мазмұ нда бірнеше шығ армалар жазғ ан. Соның бірі, кө лемді жә не ө те бағ алы «Бұ хара қ онағ ы» атты тарихи ең бегі. Бұ л ең бек Ө збек жә не Қ азақ халық тарының тарихы жайлы ө те қ ұ нды деректер береді. Мұ хаммед Хайдар Дулатидің " Тарихи Рашиди" атты ең бегінде қ азақ хандығ ының қ алыптасуы туралы, мұ нан кейінгі Жетісу мен Шығ ыс Дешті— Қ ыпшақ та болғ ан оқ иғ алар, Моғ олстанның қ ұ лауы, феодалдық соғ ыстар, қ азақ тар, қ ырғ ыздар жә не ө збектердің сыртқ ы жауғ а қ арсы кү ресте ө зара одақ тасуы туралы кө птеген мә ліметтер бар.

25.Моғ олстан мемлекетінің Қ азақ стан тарихындағ ы орны мен рө лі. Мұ хаммед Хайдар Дулати мен Махмұ д ибн Уә ли екі сұ лтанның Моғ олстанғ а келуін, Есен Бұ ғ а ханның оларғ а Шу мен Қ озыбасы жайлауы арасында орналасқ ан жерді бергенін жазады. Не себепті Есен Бұ ғ аның бұ л ө ң ірді екі сұ лтанғ а бергенін «Бахр ал-асрар фи манакиб ал-ахиар» авторы былай тү сіндіреді: «Бұ л кезде Моғ олстанда Шың ғ ыс ханның ұ лы, Шағ атай хан ұ рпақ тарының бірі Уә йіс хан ұ лы Есен Бұ ғ а хан билік етіп тұ рды. Дә л осы тұ ста Ә мір Темір курэканның ұ лы Мираншахтың, оның ұ лы Сұ лтан Мұ хаммед-мырзаның, оның ұ лы Ә бу Сайд мырза жоғ арыда аталғ ан ханның ағ асы Жү ніс ханды Ирактан алдыртып, кө мек береді жә не қ олдау кө рсетеді, сө йтіп, оның бө лігіне қ ауіп тө неді. …Екі сұ лтанғ а ол Моғ олстанның батысынан жер берді, ол Есен Бұ ғ а ханның иелігі мен Жү ніс ханның қ ол астындағ ы жердің арасында орналасқ ан еді. Бұ л жер – Шу мен Қ озыбасы деген жерлер болатын» (Кө рсетілген кітап, 352-б.). Осы мә ліметте Керейдің хан болғ андығ ын автор атап кө рсетеді (Кө рсетілген кітап, 353-б.). М.Елеуовтің бірінші аң ызында «…Қ ұ мды қ ыстап шық қ ан қ алың ел кө ктемде Тұ лпарсазда Керейді ақ киізге кө теріп, хан сайлап, ө здерін «қ азақ» деп атапты», – делінеді (Елеуов М. Шу ө ң ірі: аң ыз бен тарих. 7-б.). Кө ріп отырғ анымыздай, жазба дерек пен ауыз ә дебиетінің мә ліметтері бірін-бірі толық тырып, Керейдің алғ ашқ ы Қ азақ ханы болғ андығ ын жариялап тұ р.
«Неге тұ ң ғ ыш хан Жә нібек емес, Керей болды» деген сұ рақ тө ң ірегінде жауап бере кетелік.

26.БАТЫС Қ АЗАҚ СТАН ТЕРРИТОРИЯСЫ НОҒ АЙ ОРДАСЫ қ ұ рамында. Алтын Орданың ыдырауы кезінде пайда болғ ан мемлекеттік бірлестіктің бірі – Ноғ ай Ордасы. Ол ХІҮ -ХҮ ғ асырларда Батыс Қ аз-ң бір бө лігін алып жатты. Бұ л мемлекеттің атауы Алтын Орданың беклербегі, ә скерінің қ олбасшысы, Жошы ханның немересі (1260-1306) Ноғ ай есімімен байланысты. Берке хан ө лгеннен кейін Доннан Дунайғ а дейінгі жер Ноғ айдың бақ ылауында болды. Оның қ ұ рамындағ ы рулар Каспий маң ына қ оныс аударып, Ноғ ай елі атанды. Ноғ ай Ордасының негізін салушы - ә мір Едіге (1395-1419). Ол 15 жылдай Алтын Орданы билеп (1396-1411), «ұ лы ә мір» атанғ ан. Шың ғ ыс ә улетінен хан сайлау Едігенің қ олында болғ ан. Ноғ ай Ордасы Алтын Ордадан Едігенің кезінде бө лектене бастады. Бұ л процесс Едігенің ұ лы Нұ раддин (1426-1440) тұ сында аяқ талып, Н.О-сы Алтын Ордадан ХҮ ғ. ортасында бө лініп, дербес мемлекет болды. Территориясы: Еділ-Жайық арасы. Астанасы – Жайық ө зені сағ асындағ ы Сарайшық қ аласы болды. Халқ ы – маң ғ ыт, қ ыпшақ, қ оң ырат, арғ ын, қ арлұ қ, алшын, тама жә не т.б. сияқ ты тү рік тайпалары. Ноғ ай Ордасы этносаяси бірлестік ретінде пайда болды, оғ ан енген тайпалар ХҮ ғ. аяғ ында қ алыптасқ ан ноғ ай халқ ының негізін қ ұ рады. Ноғ ай Ордасында ұ лыстық басқ ару жү йесі қ алыптасып, бір орталық қ а бағ ынғ ан ө кімет болды. Орда билеушісі – хан. Ұ лыс басында мырзалар тұ рғ ан, олар ө з иеліктерінде шексіз билік жү ргізіп, ұ лыстың ең шұ райлы жайылымдары мен ө рістерін иемденген. Ұ лыстың қ атардағ ы кө шпелі малшылары мырзалармен бірге кө шіп-қ онып, алым-салық тө леп отыруғ а, соғ ыс жорық тарына қ атысуғ а міндетті болғ ан. Орданы Едіге ұ рпақ тары басқ арды. Мұ рагерлік жолмен берілетін ә кімшілік, ә скери, елшілік билік князьдің қ олында болды. Ордада жорық қ а 300 мың жауынгер шығ арылды. Ноғ ай Ордасының тарихы Еділ бойы мен Сібірдегі, Орта Азия мен Қ азақ стандағ ы кө рші мемлекеттер тарихымен тығ ыз байланысты. Ноғ айлар тарихы ә сіресе кө шпелі ө збектер мен қ азақ тар тарихына айрық ша жақ ын. Ембі мен Сырдария арасында кө шіп жү ретін ноғ айлар қ азақ тармен ұ дайы араласып-қ ұ раласып байланысып жатқ ан. Басқ а да кө шпелі мемлекеттер сияқ ты Ноғ ай Ордасының шекарасы да сыртқ ы саяси жағ дайғ а байланысты ө згеріп отырады. Ноғ айлардың солтү стік-шығ ыстағ ы ө ріс-қ оныстары Сібірге дейін созылып жатады, ал оң тү стік-шығ ыста олар кейде Сырдария бойында, Арал тең ізі жағ асында кө шіп жү рген. Олардың билеушілері Уақ ас би маң ғ ыт, Мұ са мырза, Жаң быршы жә не басқ алары Ә білқ айырғ а Сырдария бойындағ ы қ алаларды жаулап алуғ а жә рдемдеседі. Кейін ноғ айлар қ азақ хандарымен соғ ысса, енді бірде татуласып, одақ қ ұ рып отырғ ан. Ш. Уә лиханов ноғ айлар мен қ азақ тарды «екі туысқ ан Орда» деп атағ ан. Ал Хақ назар хан «қ азақ тар мен ноғ айлар ханы» атанғ ан. ХҮ І ғ асырда Ноғ ай Ордасының Орыс мемлекетімен сауда-экономикалық, саяси байланысы дамыды. ХҮ І ғ. 2-ші жартысында Ноғ ай Ордасы ыдырап, екіге: Ү лкен Ноғ айлы (Еділдің шығ ысы) жә не Кіші Ноғ айлығ а (Еділдің батысы) бө лінді. Осы тұ ста ноғ айлардың кө пшілігі Қ азақ хандығ ына, соның ішінде Кіші жү з қ ұ рамына енді. Осылайша Ноғ ай Ордасын мекендеген тайпалар қ азақ халқ ының қ алыптасуында ү лкен рө л атқ арды.